Ti Maikadua a Premio Reynaldo A. Duque




Napipintas dagiti sarita a nangab-abak iti Maikadua a Premio Reynaldo A. Duque Para iti Literatura Ilokana. Adda kabukbodan tunggal maysa a gupit. Tunggal sarita ket awitna ti bukodna a kinapintas. Makapnek. Rumbeng a maikari ti tunggal maysa ti ginun-odna a pammadayaw. Namaris ti magubuay a pannakapnek.

Kadagiti tallo a nangabak a sarita, kasla awan iti naisalumina kadakuada iti ngayed ta aminda ket trinatarda ti maipapan ti parikut ti pamilia. Ti parikut a saan a pinataud iti ruar ti pamilia wenno nagtaud wenno pinataud ti sabali a tao. Saan met a bunga ti rissik ti gimong. Saan met a rason ti alienation. Wenno ania ditan a rissik a pinataud manipud iti ruar ti pamilia. Dagiti parikut a natratar ket mismo a dagiti kameng ti pamilia ti simmango wenno dagiti maseknan a mismo iti nagtayyekan ti sarita. No kasano a sinango dagiti agbibiag ti limtuad a parikut, maitugkel met dita ti immatang dagiti agbasbasa ket gubuayenda ti kabukbokodanda nga ekspektesyon a manggutugot kadakuada a mangsurot ti agus ti sarita manipud rugi agingga iti gibus.

Kalpasanna, agtinnag a mauyos ti isem ti pannakapnek. Kadagiti addaan iti alikuteg unay a panunot, ibulosna ti panagwerret ti isip ket sumallukob iti panunot iti panagaramid met ti kabukbokodan a bersion. Naimpluensiaan. Nainspirar. Isu daytoy ti impluensia ti binasa. Marikna laeng dayta nga impluensia kalpasan iti panagbasa iti napasnek.

Mayat man ti nagtartarayan dagiti topiko a naidatag kadagiti tallo a nangabak. Dua kadagitoy ti nangtratar maipapan kadagiti agassawa nga awan anak ken dagiti parikut a simmangbay kadakuada. Maysa ti nangtratar iti prinsipio ken takder ti asawa a babai ken asawa a lalaki; idinto a ti maysa ket gapu ta saan a makaanak, isu a mapasamak iti panagsina. Ti maysa met ket ti sentro ti sarita maipapan kadagiti parikut a sangoen ti “itta” nga anak. Makapaisem ket daytoy uray no dagiti linabag dagiti balikas ket marikna ti semsem ket muriot ti “itta.” Nabileg ken naannayas iti ikakapet dagiti balikas kabayatan iti panangbasa.

Ti ketdi nakadidillaw ken makapaisem ket dagiti mannurat wenno dagiti author ket ammoda ken kabisadoda ti inaramatda a lenguahe kas maitutop iti pinutarda a sarita. Nabibileg dagiti lenguaheda, maitutop la unay.

Nagbibibileg dagiti inaramatda a paulo ket marikna kadagitoy ti gutad ti natratar a pakasaritaan. Adda kadagitoy a paulo ti anges ti sarita. Saanen nga inlawlawag dagiti author ti kayatda a sawen, ti kayat tunggal author a sawen iti paulo ti saritana, ta uray no saanda nga imbaga, kas kalawag iti agmatuon nga aldaw ‘diay Laoag a maawatan ti kayatda a sawen.

Ta kasta ngamin ti pinutar a bunga ti arte, ipakitam uray saanmon nga ibagbaga ta impakitam la ngaruden. Apay nga ibagam pay laeng? Isu met laeng ti kasunganina, a no imbagamon, saan ngarud a rumbeng nga ipakita ta imbagam la ngaruden. Apay nga ipakitam pay laeng? Daytoy ti nangipaay iti siken ken bileg dagitoy a paulo ta marikna ti/dagiti agbasbasa/nagbasa ti gutad iti panagpitik ti binasana. Ket nariknana ti bileg ti nanggubuay ti tik-ab ken isem nga aglaplapusanan.

Ngarud, kadagitoy a nangabak, umno laeng ti rinagpatda a pammadayaw. Rumbeng laeng a maipaayanda iti tung-ed a kas panangayon ken yaallukoy.

Ala ngarud, rugiantayo a siripen dagiti sarita ket idatagtayo ti kapaliiwantayo, kas maibatay iti pannakaawattayo ken panangikutektek iti intay binasa. Sumagmamano laeng dagitoy a maibagak a pagpintasan dagiti sarita.

Kas iti maikatlo a gungguna, ti “Subeg” a sarita ni Jake F. Ilac. Marikna la unay ti bara ti lumlummuag a ngayemngem ti bida a lalaki gapu iti saanna a maisikkir ti takderna a kas asawa wenno uray maimdengan koma ti takder ti paternal a gupit. Dina magun-od ti kayatna mapasamak wenno ibaga a dina maipapilit ti takder, panggep ken kapanunotanna, kas asawa a lalaki. Saanna laeng a pinagarko dagiti kiday iti pannakarikna iti kinaawan ti bileg wenno ti saan a naisikkir wenno saan nga inimdengan a pannakabalin ti maysa nga asawa a lalaki. Kasla nalipit ti lalaki iti nagbaetan dagiti naparnuay a parikut ket saan a makakuti wenno sisasango iti awanan mamaayna nga irurukuas wenno awanan tulangna a pagtaktakderan

Ket naawan ti mamaayna ken kaimudingan ti sinirmata a masakbayan ta napukaw ti essem ti kasimpungalan. Saan ketdi a basta napukaw lattan no di ket tinaneb ti naparnuay a parikut a nakaipasungalngalanda. Dayta a pannakaipasungal ket inakasna ti pigsa ti pakinakem ti asawa a babai ket nagbirok iti pakaiyaw-awanan iti sangsangoen a dagensen. Kinamangna iti liklik a mangiyikay kenkuana a sisasango iti dakkel a parikut.

Narikna ti kinabileg ti paulo ti sarita a naidatag ta pulos a saan a naunnat ti nabagkog a kapanunotan ken pagtaktakdderan asawa a babai. Posible met a kunaen a pananglisi dayta iti aramid a naipabasol – ti basol a saan met a basol no usigen a nalaing. Ngem gapu iti pagtaktakderan a kapanunotan, a posible pay a kunaen a dayta ti prinsipio a saan a dimngeg iti suhestion ti paternal a gupit. Pagangayanna, limmuag ti ngayemngem iti saan a naikaskaso a bileg. Isu a dayta a ngayemngem, uray di naibaga, yebkasna met, iladawanna pay ti kinasubeg gapu iti saan nga idedengngeg, saan a panamati iti paternal a biang.

Kasla insarado a komunikasion ti pinarnuay ti kinasubeg. Saan a maited wenno maala ni Gerry ti numero ti telepono ti asawana, saan met a mapatulodan iti visa ta bumisita koma. Kaarignan tay linuktan a ridaw iti nakalawlawa ngen saan nga umuneg ti indiayaan ti tarabay ken panangisakit. Naimula iti paulo ti karirikna ni Gerry, ti bida a lalaki. Sadiay ti pakariknaan ti marikriknana a dagensen. Ingarngaretnget ti kaungganna ti “subeg.” Napigpigsa met ngarud ti gutadna ti nagngaretnget a kaunggan ngem ti balikas a naisawang.

Nabileg ketdi a katatao ti naikawes iti bida a lalaki ta tinakderanna ti karina iti matrimonia, nupay posible met koma ti itatalliaw iti sabali – ti panangsapulna ti ayat iti sabali a sidong. Apay ketdi a saanen? Ngem saanna nga inaramid dayta ta kas iti kunana – asawa laeng ti asawa. Posible a sublianna koma ti babai a nakarelasion sakbay a nagasawa wenno ti babai nga immawag ti telepono a ni mismo asawana ti nakasungbat ngem saanna nga inaramid dayta. Ken posible pay a bulosanna ti tiptipdenna a rikna ken essem iti sekretariana a makabatombalani iti rikna ta uray ni attorney ket adda pay ti agragut nga essemna, ngem saanna nga inaramid dayta gapu ta asawa laeng ti asawa.

Iti legal nga aspeto, kas iti balakad ti abogado, mabalin a mangipilan iti annulment ti kasarda ken asawa a babai ngem saan latta nga inaramid ti lalaki. Nupay kinunan ti asawa a lalaki a dinan masinuo no ania ti marikriknana, iti dayta a punto, kabayatan a masemsem ni Gerry iti panagsubeg ti asawana, agsubli met dayta rikna kadagiti riders ket apunan ida iti nagudua a reaksion – mangayon kenkuana ken saan.

Saan a naan-anay a rason ti kinaawan iti kabukbokodan nga anak iti yiibbet kadaytoy tinakderanna a prinsipio. Banag a nanangipaay iti napigsa a karakterisassion wenno kababalin a naikawes kenkuana. Banag a nangipaay iti kinasiken ti sarita.

Ti karakterisassion a pulos a di nagbaliw, ti paulo ti sarita, ti semsem a marikna dagiti riders a nangited ti apuy ti naglalaok a pagtaktakderan, ti trinatar a topiko, ti kinaurnos dagiti balikas kadagiti binatog dagiti sumagmamano laeng iti inkam inaganan a pagpintasan ti sarita. Adu pay dagiti pagpintasanna, dagiti makagutugot iti rikna a kunam la no agtultulid a bola dagiti naiparang a pasamak.

Para iti author, yebkasmi ti nabara a kablaaw!

===========================================================

Itta
Sarita ni Jovito F. Amorin

Maika-2 a Gunggona
Maikadua a Premio Reynaldo A. Duque Para iti Literatura Ilokana
Dagiti Hurado: Dionisio S. Bulong, Jusn S. P. Hidalgo, Jr., Cles B. Rambaud

Dagiti pagpintasan ti sarita ket sumagmamano laeng ti innak dakamaten. Isuda dagitoy sumaganad:

Ti sentro ti sarita ket maipapan kadagiti parikut a sangoen ti “itta” nga anak. No “itta” no kuna, naisupadi kadagiti amin. Wenno kabaliktadna iti isu amin. Kas itoy a sarita, isuda amin nga agkakabsat ket deadal ken makuna nga addada iti nangato nga agpang iti gimong ket aglaplapusananda iti panagbiag, ngem, isuna, a buridek, ket saan a nakapagturpos iti adal ken awan ti maipagpannakkelna kadagiti kakabsatna. Awitna ti bunga ti saan a maikanatad nga aramid idi isuna iti naikkan iti tiansa a maaddaan iti nabunga a masakbayan. Isu dayta ti nakapanagananna iti “itta” iti ipagna a doktora.

Nupay sisasango iti saan a pagduaduaan a parikut ti “itta” saanna nga inaramat ti kinabababana a mangubor ti nangato nga ipag. Ti ipag a napalanguad ken “awan babainna” a naikamang ta dina ammo iti agdayaw wenno agraem. Itoy a punto, maibaskag dagiti parikut a sangoen ni Marcos, ti “itta.” Ket no kasanona a solbaren dagitoy a simmangbay a parikut, isu met iti nagtartarayan ti sarita. Dagiti parikut a buklen ti ipag a palanguad, ti regaloda iti kasangay ni mamang, ken ti gastosen iti debut ti bugtong nga anakda. Dagita dagiti kangrunaan a solbaren ni Marcos.

Awan ketdi iti makita a rissik kadagiti agkakabsat. Amin dagiti kakabsat ni Marcos ket ipapaayda amin ti supotarda iti kabsatda, nangruna la unay ti asawa ti doktora ta dina binay-an ni Marcos lalo iti financial a pagkasapulanna. Makuna a binalanse dagiti naidatag a susik babaen iti kinaawan iti nagubsang ken saan a naitaoan nga aramid a maikontra iti tao ken iti gimong. Daytoy ti nagpigsaan ti sinurat ta naiparang ti makatao ken maiparbeng nga addang. Naipakita iti daytoy a sarita ti umno a kaipapanan ti ladawan ni Ilokano, a kas addaan iti nangato a galad ken kababalin. Ni Ilokano iti mararaem a gimong. Naisangayan a puli.

Makapaisem ket daytoy uray no dagiti linabag dagiti balikas ket marikna ti semsem ket muriot ti “itta.” Nabileg ken naannayas iti ikakapet dagiti balikas kabayatan iti panangbasa. Saan ketdi a kunaen a napisikalan ti rissik ti parikut. Saan a napisikalan a parikut no di agubbog laeng dayta a parikut iti marikrikna gapu iti kinaawan. Ngem iti laksid itoy, naakemna pay laeng ti akemna nga isu ti angin babaen dagiti payak ti inada. Naaramid ni Marcos, nga isu ti sammaked iti panagtabon ti init ti inada. Makuna met a nangited daytoy iti dakkel a merito iti karakterissasion. Ta iti pannakaikuspil ti karbengan ket saan a sinubadan iti kinadamsak, iti baet iti panagburburek a marikrikna.

No kasano a sinango ni Marcos ti situasion a pannakapaay ni palanguad iti essem nga alahas, ti saan a panangisuko ti asawa a babai ti naited a karbenganna ket dakkel ti naitulongna iti dur-asan ken yiirut ti panagpikapik dagiti pasamak. Ngem iti kawada iti panunot ni Marcos wenno kinapraktikalna, ken ti kinasuporta ken kinamannakaawat nga anak nga agdebut, nasulosionan ti amin. Kas kuna ti anak, para iti pamiliada – umayon kadagiti panggep ti daddyna ken kasta metten ti ulitegna.

Ti ketdi maysa pay pagpintasanna, daydiay alahas a saan a pagan-ano ni palanguad ket isu gayam ti addaan dakkel a kaipapanan iti inada. Ta usar ti inada dayta idi isu met iti nagdebut. Kaipapananna ti maitutop nga agpaay iti asinoman, lalo ket karuprupa pay ni Markie ti baket. Kasla naipatawid ti kinapintas ni mamang idi agtutubo ken ni Markie.

Gapu iti kinaawan iti kinadamsak nga aramid, ti pagtaktakderan ni Ilokano iti gimong ket intag-ay daytoy a sarita.

Nabara a kablaaw iti author!@

===============================================================
Tiket
Sarita ni Mighty C. Rasing

Umuna a Gunggona
Maikadua a Premio Reynaldo A. Duque Para iti Literatura Ilokana
Dagiti Hurado: Dionisio S. Bulong, Juan S. P. Hidalgo, Jr., Cles B. Rambaud

Ti paulo ti sarita ket kaunaan a termino nga inaramat wenno maibilang a kaunaan a nangusar kadaytoy a termino. Kaubingan nga idea. Nausar met dayta nga idea a kas pakabuklan ti amin – a ti kinapudnona, ti asawa a lalaki, ni Amerikano a Roger, ti nagbalin a tiket ti asawa a babai tapno makadanon iti kinasaliwanwan a panagbiag. Ti asawa a lalaki ti tiketna iti inna panagdalliasat ti biag nga agturong iti kinanam-ay. Isu met, ti bida a babai, ti tiket ti pamiliana no apay nga adda iti USA. Saan a kas gagangay a pakaitarusanna ti balikas a tiket no ket addaan pay iti sabali a pakaitarusan. Ti tiket ti nam-ay. Ngem kas iti pakabuklan iti amin, adda pagpatinggaan ti kaipapanan ti amin. Ta kas nakunana: “Wen, ni Roger ti tiketna iti nasaysayaat a biag. Isuna met ti tiket ti pamiliana iti napimpintas a masakbayan.”

Nakunak a kaubingan, ta iti suli ti panunotko, adda sadiay ti sabali pay a termino a naaramat para itoy nga anggulo. Saanko laeng a malagipen ti nangaramat iti sabali a bersion, ken ti paulo ti sinurat a nangaramatan ti awtor ti pasaporte (passport). Daytoy a pasaporte ket kas met laeng iti tiket. Ngem pasaporte man wenno tiket, addaanda iti kabukbokodan a gupit a kas sarita. Maibilang ngarud a kas orihinal a bersion ti awtor ti balikas a tiket. Ken mamatiak a daytoy a termino, ti tiket, a maaramat kadagiti sumarsaruno a sinurat a kas pangitutopan iti kayat nga ibuksilan wenno kapadana. Nupay kasta, saan met nga awanen ti posibiladad a lumtawto manen ti sabalinto manen a bersion itoy. Ta kadagiti balikas, agnanayon nga ubing dagiti putaren a termino a kas mangpabaknang ti kabukbukodan a lenguahe.

Naisabali ken naisangayan ti sarita gapu iti kinaawan iti makita a kinagubsang a panagsasao. Awan iti nailaok a mantsa kadagiti balikas. Ta umanay met a risiris ti sarita nga awanan iti kinagubsang wenno napisikalan a maiparang. Makuna, wenno kunaek, a panawenen ita dagiti sarita a mangpasin-aw ti puli; a kas panagsapul ti panangipakita ti kinaasino ni Ilokano. Panawen a panangiyibbet dagiti napisikalan ken di naintaoan nga aramid ken gandat nga ilaga kadagiti risiris. Ket, daytoy a sarita, ti “Tiket” ket maysa nga ehemplo wenno modelo kadaytoy a panagbalbaliw dagiti sinurat wenno panangpasin-aw kadagiti putaren nga idiaya a kas nasin-aw a kapanunotan.

Napintas ti istraktura ti sarita. Ababa ngem namsek. No utoben a nalaing, napan laeng nakipunsion ti bida, ket idi agawid, gibusen. Kasta laeng. Ngem iti dayta nga ipapanna makidaya ket mawarwar met ti prefigure ti sarita. Ti saanna a pannakasurot ti dalanna, “kanayonak a maiyaw-awanen, nakunana iti bagina” ipasimudaagna ti kinaadda ti dagensen iti barukongna a nasken a mauksot kabayatan iti pannakawarwar ti pakabuklan ti sarita. Dita a punto, ti nangimulaan ti awtor ti “horizon of expectation” wenno sisiimen ti/dagiti riders no matungpal dayta nga expectation wenno saan. No saanna a nasurotan ti dalanna iti umno a biag, “talaga a kanayon a maiyaw-awan” ti bida ken lalo la unay ti awtor ta kalpasan nga indatagna ti expectation ket awan met indiayana a pannakapnek. Ngem itoy a sarita, “Tiket,” ti horizon of expectation ket nasurot. Saan laeng a basta nasurot no dina pay ket intag-ay, inpangato ti kalidad ti kababalin ti puli ni Ilokano. Ta idi agawiden ti bida a babai, nasurotanna metten ti pudno a dalanna iti biag, isu dayta iti panangawatna a sipupudno ken sipupuso nga agpatingga laeng dita ti tiketda nga agassawa. Awatennan ti kinapudno a saanda wenno saanna a maipaayan iti anak ni Roger. Agpatingga laeng dita ti panagtipon ti ayan-ayatda. Nasakit a kinapudno, ngem isu ti kinapudno a nasken nga awaten ti bida a babai.

Ngem saan a nagpatingga sadiay ti horizons of expectation. Adda pay laeng a masisiim agingga adda daytoy. Ti panangipakita ti kababalin, tabas, ken ugali ni Ilokano. Itoy a sarita, impakitana ti nasin-aw a panagug-ugali, nga isu dayta iti saan a kinamaterialistiko ti puli. Saan a materialistika ti bida babai. Saan a materialistika ni Ilokana. Dayta ti kayat nga ipukkaw wenno yikkis, ti sarita, idi nabasa iti udina, nga isu ti maitutop nga udina, ti rason a saan a materialistika ni Ilokana:

“Inton agsapa,” kinunana iti bagina nupay aglulua, “pirmaakton ti divorce papers. Ibatik metten ti tulbek ti balay ken Rav4.”

No sabali laeng a puli, diak la ammon, lalo ket nangina met ti lugan ken ti balay, aminda ket nainagan ken iti bida. Kukuanan dayta. Ngem sanna a tinagikua. Saan a pinanunot ti bida a babai dayta. Saan a materialistiko. Uray no nagaramat iti “tiket” iti irarang-ayna, saan pay a napukaw ti nasin-aw a kababalin ni Ilokana. Isu dayta ti nagpintasan ti karakterisassion ti bida.

Wow! Intag-ay daytoy a sarita ti nasin-aw a kababalin dagiti Ilokana. Lalaki ti awtor, ngem nabalinanna a sinurat ti kabibiag ken rikna ti babai. Impresibo! Impresibo a kas mighty, a kas Mighty a nagan ti awtor. Nabara a kablaaw! @

Interbiu Wenno Lektiur?



Idi Domingo, Hulio 24, 2005, nasangailik dagiti estudiante ti Anthropology ti University of the Philippines Baguio nga indauloan ni Paul Domingo ti Mangatarem, Pangasinan. Nakaduakon naminsan ni Paul iti Poetry Reading sadiay met laeng UP Baguio ken inesponsoran ti National Commision for the Culture and the Arts ken ti UPB. Tallo a lenguahe dagiti indaniwna, Iluko, Tagalog ken English. Iluko ken Tagalog met kaniak. Napintas dagiti daniw ni Paul.

Sakbayna daytoy, adda ti maysa kadakuada nga immay iti balay a nangipakaammo iti yuumayda aginterbiu. Awanak idi isu nga imbilinko lattan kadagiti annakko, nga umayda latta. No adda ti umay, umayda lattan ket umawagda nga umuna iti selponko.

Total, tinawen met nga umay dagiti estudiante iti UP, UC-BCF, SLU nga aginterbiu. A no dadduma ket agtinnag laeng a lektiur ti maipapan iti literatura wenno journalism wenno maipapan kadagiti sinurat.

Kas iti sigud, ti Propesora ti UP Baguio iti nangibaon kadakuada, ni Madam Maan Campued, a maysa kadagiti napasig a gayyem iti unibersidad. Kanayonnak ngamin nga ayaban ni UP Baguio Chancellor Dr. Priscilla S. Macansantos nga agdaniw iti unibersidad no adda ti pasken. Mapanak latta met a, ta nalaka met laeng ti agibasa, santo maysa ket isu pay a, ti isobreda, ta mabayadanna met ti makabulan a bill ti telepono, kuriente ken danum. Dakkel a banag daytoy kaniak a padre de pamilia nga awan trabahona.

Adtoy man dagiti sumagmamano a saludsodda ken ti sungbat:

1) Kaano kayo a nangrugi a nagsurat?

Idi pay la ubingak a. Agsuratsuratakon kadagiti dandaniw, sarsarita ngem diak nagipablaak. Managbasaak kadagiti magasin, pagiwarnak, libro ken uray ania ditan uray no nagbungonan iti tinapa wenno nateng wenno nagbalkotan ti karne uray no daradara basaek latta. Kaay-ayok a manayunan ti muging iti aniaman nga impormasion. Saan a bale nga awan ti sagaysay ken panio iti bulsa ti pantalonko basta la ketdi adda ti pocketbooks: Harlequin, Mills and Boon, dagiti libro ni Perry Mason, Ian Flemmings ken adu ken adu pay. Kaykayatko iti agbasbasa iti libro ngem ti aglakuatsa.

2) Ania a tawen idi damoyo a nagipablaak? Sadino?

1982 sa agingga 1985. Sumungbasungbatak met kadagiti kulkulom iti Bannawag Magasin. Nagipatulod kadagiti opinion. Dayta laeng. 1986 idi damok iti nangpadas iti makisalip iti daniw nga esponsoran ti GUMIL Hawaii ken GUMIL Sinait. Ne, ket nangabak ketdin iti Maika-5 a Gungguna. Kunkunak iti bagik idi, a siguro a ket kabaelak met ngata a, iti agdaniw, ta apay a nangabakak?

Daytoy ti nangited iti reggetko a makasursuro nga agsurat. Pers istep, nasken a makipagkamengak met iti GUMIL wenno Gunglo Dagiti Mannurat nga Ilokano. Addaak iti Baguio, isu a nasken nga iti Baguioak met laeng nga agkameng. Husto met ti pannabuangay ti GUMIL Baguio. Maysaak ngarud kadagiti 14 a nakipagbuangay. Idi napanko inawat ti premiok iti national convention ti GF, isu met daydin ti kaunaan a yaatendarko iti anual kombension ti GUMIL. Sadiay Suso Beach Sta. Maria, Ilocos Sur. Ditoy a naam-ammok dagiti nalalaing a mannurat. Kunkunak iti bagik kastaakto met kadakuada.

Naikappengak iti GUMIL Baguio. Dimmar-ayak kadagiti seminar. Nakiramanak kadagiti workshop. Ngem nadismayaak. Dakkel a dismayak. Damo a maworkshop ti daniwko, ket nakaad-adu ti gusogosna! Impalapalda pay. Dida ketdi imbasura a. Impasayagda lattan. Napanko a pinidut. ta asino ngarud ti mangisakit ti sinurat no di mismo a nangsurat? Binasak. Nasukatan pati punctuation marks! Kasla naglugnakan ti nuang ti dua a panid a daniw iti doble espasio a kopunban. Sapay no di tallonsa nga oras a tinugtugkelak iti makinilia daydi a daniw? Ti bainkon! Nateppelak laeng ket ti bagik, ta kasla kayatko ket idi iti makidinnanogan. Umis-isemak lattan a, uray no agdardaran ti pusok. Kinnana ketdi, ti la ketdi nasarsarakanen! kunkunak lattan iti unegko. Mangnginumak met iti arak isu a nagbartekakon a. Idi simmangpetak iti dagusko impalapalko iti basuraan naikuadro a plake Dakilang Ugat Awards ti GUMIL Hawai, a nangabakak iti salip iti suronko. Nabainanak iti pirmi. Kasla ice cream a naibilag kadaydi a kanito.

(Nagkakatawa dagiti estudiante. Adda ti nagdillaw no apay a kasdiay ti napasamak. Adda ti nagtanabutob iti suronna ken adda met ti nangibaga a dina kayaten iti agsurat no kasta ti mapasamak. Adda met ti nasdaaw ta Hawaii, international kano. )

Wen, nasakit iti nakem ti kasta a napasamak. Isu nga insardengko iti nakigumgumil. No ituloyko, amangan no makidinnanogan wenno makigabboak pay kadagiti mannurat. Uray man ket no agpipinnaltogkami no isu ti kayatda, kunkunak idi a, iti bagik. Isu a diak nakimitmiting iti linawas a miting ti GUMIL Baguio iti mismo nga opisina ti Philippine Information Agency iti Burnham Park. Ni Peter La. Julian idi ti OIC Regional Director ti PIA-CAR ken isu ti nangilungalong iti pannakabuangay ti GUMIL Baguio. Ngem inay-ayodak dagiti naam-ammok a mannurat a kas kada Pedrito Sanidad a maysa a surveyor ken ti titser iti University of Baguio a ni Bagnos Cudiamat ken dagiti dua nga estudiante a kas kadakayo, a da Charlie Pinto ti UB (nga itan ket maestro ken korresponsal ti Balita) ken Josephine Iwatani ti SLU nga isunsa idi ti Miss GUMIL kadaydi a tawen (ken itan ket maysan a koresponsal ti Washington Post idiay US of A.) Ni Pedrito Sanidad iti nangsursuro kaniak nga agsurat iti sarita. Ni Bagnos Cudiamat iti daniw. Da Charlie Pinto ken Josephine Iwatani iti nangawis kaniak nga agkameng iti TRIBU MAGAZINE ken TRIBU NEWSPAPER. Ni Pedrito Sanidad ti nangawis kaniak nga agdaniwdaniw iti Baguio Daily Vibrations. Nagsasaruno dagiti impablaak ti Bannawag a sinuratko.

(Ania ti napasamak ti imbasurayo plake? Nagkakatawada pay.)

Pinidut ti anakko nga indulin. Mahilig met daytoy nga anakko nga agbasabasa. Bambantayannak no agsursuratak, lalo no agar-aramidak iti drama scripts ti radio. Nagsuratsurat met ken nakaipablaak kadagiti nadumaduma a magasin. Nangabak pay iti salip ti daniw. Itan no damagenda no ania ti kapintasan amin a premio ti inawatko, saan a dayta medallion ti Carlos Palanca Awards wenno dayta plake ti Home Life Magasin no di ket daydiay kaunaan a plake, ti Dakilang Ugat Awards.

3) Ania ti paulona ken balabalana ti kaunaan a saritayo a naipablaak?

“Meri Krismas, Sta. Claus,” ti paulona ken impablaak ti Bannawag. Maipapan iti maysa a nakarupay nga ubing a nakatakuat iti pudno a kinaasino ni Sta. Claus. Natural iti maysa nga ubing iti mamati ken ni Sta. Claus. Ngem itoy a sarita, agsipud ta masirib ken kanayon a pers honor ti klaseda ti ubing, natakutanna no asino a talaga ti Sta. Claus.

4) Adda particular a writer a nangited kadakayo iti inspirasion?

Ni Guy de Maupassant. Ti saritana a “The Necklace”. Nabasak iti maysa a bassit a libro a sagut kaniak daydi tatangko. Isu ti naynay a pagtataudan kadagiti libro a ken magasin a basbasaek. Agisangpet no kua idi ket siak iti kaunaan a pangiyawatanna. Siguro immabut iti dua nga estante iti kaadu dagiti libro ken magasin. Nagduduma a libro. Basaek amin dagiti maisangpet. Ngem maysa laeng ti iparitna a basaek, ti Agatha Christie. Ket nagnunogak iti Mills and Bonn (kastoy ti spellingnan?) kada ania dagidiayen a pocket books a mapanko gatangen idiay Vigan. Uray dagiti inspirational, educational, mystical ken nadumaduma nga “how to books” ket saan a napakawan.

Ti sarita ni Maupasant ti nangispirar kaniak nga agsurat iti sarita. Kinaagpaysuna, dagiti kaunaan a saritak a naipablaak iti Bannawag ket agpapadada iti structure, a kas iti structure ti sarita ni Maupassant.

4) Ania ti structure a kunkunayo? Ken ania dagiti us-uraenyo pay malaksid iti kas ken ni Maupassant?

Iti sinuratko a libro a napauluan iti “Duyog ti Singasing II” inanaganak daytoy ti Lying Triangle. (Impakitak kadakuada ti libro.) Iti Singapore Literature, awaganda daytoy ti Mountain Structure. (Indrowingko iti kopunban tapno makitada). Nakaidda a trayanggulo. Adda ti sarsaritaen ditoy a maysa a banag, a saan nga ammo dagiti agbasbasa. Sadanto laengen maammuan daytoy inton aggibus ti sarita. Maysa a twist ending. Iti “Meri Krismas, Sta. Claus”, mamati ti ubing ken ni Sta. Claus, isu nga agdawat iti regalo. Gagangay ti ubing a mamati ken ni Sta. Claus. Napintas ngamin dagiti ay-ayam dagiti gagagayyemna a remot controlled a kotsekotse. Isu a nagibitin met iti medias iti tawada tapno dumawat met. Ngem napaay laeng ti ubing piman ta kawes ken prutas ti inted ni Sta. Claus ken maysa a pammaregta a surat. Idi mangmamangan iti prutas ti ubing, napanunotna a kasla agpadpada ti penmanship da Sta. Claus ken ni tatang. Pinagkomperarna ti daily time record ti kaminero a tatangna ken ti surat ni Sta. Claus. Ditoy a naamuan ti ubing ti kinaasino ti mismo a Sta. Claus. “Iti Tulongannak, Ma’am”, maipapan met iti masirib nga estudiante iti hayskul, a bimmaba ti gradona idinto ta isu ti kasiriban. Di matimtimek ken kanayon nga agsangsangit iti eskuelaan. mariribukan ti maestrana isu a tinakuatanna no ania ti makagapu. Natakuatan ti maestra a masikog ti estudiante ket ti ama ti im-imetenna ket ti step fatherna. Iti “Ti Naidumduma Nga Ayat” ket maipapan met iti babai a makikallaysa. No kallaysa koma ket pasig amin a naragsak. Ngem ti naiparang ditoy ket pasig a liday. Agsangsangit ti nobia ken uray ti tallaong nga eksena ket agsasangit. kabaliktad iti eksena a pudno a biag, a naragsak no kallaysa. (Itoy a punto , magagaran dagiti estudiante no apay a kasta ti napasamak) Ngamin, ti nobia ket makikallaysa iti maysa a bangkay a nakaidda iti lungon. (Adda ti nagdamag no mabalin aya ti kasta?) Apay ket a saanen? Naibasar dayta a sarita iti Marlon Manalac Story iti Caloocan City. Anak ti police major a biktima ti salvage. Masikog ti nobia ni Marlon ken nasken a suroten ti sikog wenno ti maipasngay a maladaga ti apeliedo ti amana. Isu met laeng daytoy ti ramen ken argumento ti sarita. Isu nga isu ti situasion. In-compile-ko dagiti isyu ti “Tempo” sakbay a sinuratko. Daytoy a sarita ti kapartakan a naipablaak a sinuratko. Bulan no di man tawen ti urayen iti Bannawag sakbay a maipablaak ti sinurat. Ngem daytoy a saritak ket awan pay iti makabulan kalpasan nga impatulodko, naipablaaken.

5) Ania ti purpose ti structure?

No ti tren ket adda ti rilesna, adda ti runway ti eroplano, desdes ti pugo ken alingo, kali ti karayan, ti structure ket isu met ti dalan wenno pangipasakayan ti plot ti sarita. No awan ti structure ti sarita, dakkel ti posibilidadna a maiyaw-awan daytoy ket ti la ketdi ngarud pappapanan ti sarita wenno sabali ti lawlawatenna iti umno koma nga ibagana. Simmari. Isu a no adda ti structure, adda ti pagnaan ti sarita wenno masurot a dalan.

6) Ania pay dagiti dadduma nga structure nga us-usarenyo?

a) Traditional. (Indrowingko tapno mabuyada). Daytay kasla pana nga adda ti puntiriana a mansanas. No naibiat ti pana, napaspas ken puntaanna metten ti mansanas. Ti pagiggeman ti pana isu ti parikut ti sarita. Ti mansanas ti solusion ti parikut. Ni naibiat ti pana, napaspas. isu a napaspas met ti sarita no naibagan ti parikut a mapanen iti solusion.

b) Linear. (Indrowingko). Nalinteg. Straight line. Laeng ta mangrugi daytoy iti close symbolism ken aggibus iti close symbolism. No Close symbolism no kuna, daydiay laeng addaan iti maymaysa a meaning wenno kaipapanan. Saan a rekomendado daytoy a para kadagiti agdadamo a mannurat. Ngamin para laeng daytoy iti pangngarig a sarita wenno ad-adda a ti tema wenno ti importante ditoy ngem ti sibubukel a sarita. Adda sabali a kayat a sawen ti sarita a saan a daydiay ibagbagana.

c) Clockwise circle. No ania ti naggapuan ti sarita isu met laeng ti naggibusan ti sarita.

d) Counterclockwise. Kabaliktad ti counter. Para kadagiti retrospective story. Mab

e) Patterned. Dagiti naipadron iti maysa a pakasaritaan: kas iti banuar, malalaki, pasamak iti maysa a lugar, ken dadduma pay.

7) Mas importante kadi daytoy nga structure ngem ti conflict situation ti story?

Ti structure ket isu ti dalan wenno pangipasakayan ti plot. Whether ti plot ti sarita ket nakaro wenno saan ti conflict wenno awanan iti conflict situation, ipasakay nga ipasakay latta ti sarita iti structure tapno adda ti turongen ken dalan ti plot. Maysa nga aramid ti arte ti addaan iti structure a sarita.

8) Kunayo, adda ti sarita nga awanan ti conflict situation?

Wen, adda met. Depende ngamin ti classification ti story. No daytoy ket it falls under the classification of realism, wen, nasken a nakaro ti conflict situation. Ngem no kadagiti dadduma, uray ngatan awanen wenno nakapsut ti conflict situation, napintas latta ti sarita.

(Itoy a punto, nadlawko a kasla saan nga ammo wenno dipay napagadalan dagiti estudiante daytoy a banag.)

Iti panaglektiurko idi June 18, 2005 sadiay Don Mariano Marcos Memorial State University, nakanganga dagiti mannursuro ken estudiante ken dagiti agngayangay ken mannurat ti GUMIL La Union idi kinadebatek dagiti dua Bucaneg Awardee (Peter La. Julian ken Edilberto H. Angco), nag-editor ti Bannawag Herminio Calica. Iti lektiur dagiti tallo, ket naipangpangruna kadakuada ti conflict situation idinto ta kaniak ket saan. Diak a dinakamat. Imbagak a daydi Pelagio Alcantara ti nangisuro kaniak, nagulimekda. No apay a diak unay iti conflict situation, adtoy dagiti classification ti story ken kasano iti pannakaisuratda. A kas iti inlektiurko idiay DMMMSU. (Inruarko manipud iti folder ti nakaisuratnan tapno ibasak).

A) REALISM. Itoy a klase a nakasentro ti tignay babaen kadagiti mapaspaspasamak iti gimong wenno agdadata a mapaspasamak iti gimong; daytay nay mapaspasamak, napasamak ken mapasamakto a kinapudno ken agdadata a kinapudno, ken nakapappapati a kinapudno. Mapaspasamak iti realidad weno pudno a biag. Ngarud, rumbeng laeng daytoy nga addaan iti risiris wenno conflict situation nga agbatay iti kinapudno a mapaspasamak iti gimong. Ngarud, nabatad nga adda ditoy ti ARGUMENTO ken PANANGISTORIA kadagiti pasamak wenno pagteng a maipapan iti tao iti gimong. Ngarud, no adda ti ARGUMENTO ken PANANGISTORIA kadagiti pasamak wenno pagteng, nalawag ngarud iti KINAADDA ti risiris daytoy a kas pangpaimas ti situasion iti dayta nga ES-ESTORIAEN. Kadagiti kakastoy a klase ti sarita ket nabileg dagiti risiris a tao kontra tao ken tao.

Dagiti sarita a maaksion ken madrama, a kas kadagiti sumaganad:

1) panagaapa dagiti karakter babaen iti BERBAL
2) panagaapa dagiti karakter babaen iti PISIKAL
3) panagtupa kadagiti kapanunotan, kayat, ken essem dagiti karakter
4) nabara a diskusion dagiti karakter
5) nagsasagannad, nagsasaruno a di panagkikinnaawatan dagiti karakter
6) tinnagibassitan dagiti karakter iti sangonsangon wenno iti liklikudan wenno iti ummong
7) ken dadduma pay

Dagiti ngarud karakter ti pagtaudan dagiti risiris. Isuda ti pagtaudan ken mangsolbar dayta a risiris babaen iti panagtignayda iti bukodda a kapanunotan, wagas ken pamuspusan. Iti sabali pay, mabalin met nga inayon ditoy dagiti nagtema iti kinaganggannaet, a pakakitaan kadagiti risiris a tao kontra iti gimong. A dagiti wenno ti maysa a tao ket ganggannaet iti lubong a pagnanaedanna. No kasano a risuten ti karakter ti parikutna daytoy laeng iti maisurat.

B) 2) HUMANISM --- iti bukodko a panirigan, saan nga importante kadaytoy a klasipikasion ti sarita ti nakaro a risiris. Kadagiti dadduma a sarita nga innak nabasbasa itoy a klasipikasion, awan pay a pulos ti makuna a risiris iti sarita.

Ta ania ngamin aya ti makunkuna a HUMANISMO? Isu daytoy ti pangibaskagan kadagiti ideals ken idealism, pilosopia ken pammati. Ti klase itoy a sarita ket ad-adda nga idur-asna ti pagsayaatan ti tao ken ti kararuana. Nakasentro ditoy ti idudur-as ti tao ken ti kararua a saan ket a para iti entertainment.

Pasaray iparangda ti maysa a sarita a kas pangngarig para iti dur-as ti kararua ti tao. Maibilang dagiti sarita iti Iluko dagiti pangarig a sarita a kas kadagiti sinurat ni Juan S. P. Hidalgo, Jr,. Lorenzo Tabin, Agustin DC Rubin, Reynaldo A.Duque ken dadduma pay.

Dagiti pangngarig a sarita dagiti kakastoy. Pangngarig a saan nga importante ti risiris ta naipangpangruna ti kararua. Isu a makuna nga agkabaliktad ti humanismo ken realismo. Iti realismo, makita dagiti negatibo a parang iti maysa a sarita. Idinto ta iti humanismo ket awan a pulos iti negatibo a maisurat. Pasig amin a dur-asan ti karararua no dipay ket ti sangkataw-an.

Iti ababa a pannao, dagiti sarita a kakastoy ket maipapan iti ideals ken idealismo, philosopia, sikolohia a sarita wenno pangngarig. Bassit no dipay ket awan ti risiris wenno conflict situation ti sarita.

Adtoy ti ehemplo a sarita:

1) Ti Bituen Ni Namnama - ni Juan SP. Hidalgo, Jr.
2) Ni Paran ken ti Unibersidad ti Carmen -- Juan SP Hidalgo, Jr.
3) Ti Dana Nga Agpa-Kalimugtong -- ni Reynaldo A. Duque
4) Ti sarita ni Agustin DC Rubin nga impangabakna iti umuna a pasalip to Premio Andel
5.) The Great Stoneface -- ni Nathaniel Hawthorne
6) The Balloon -- nangabak a 1st prize iti Palanca (?)
7) The Kite --ni Kerima Pulotan -- 1st iti Palanca wenno Panorama itayen?
8) Nadara Ti Aldaw ni Eva -- toy numo toy biang
9) ken adu pay

D) NATURALISM -- kapada met laeng ti realismo ngem adda dagiti nagdumaanda. Dua a klase daytoy. 1) Masurat ditoy dagiti kababalin, aramid, ugali, pammati ti MAYSA A TAO - wenno maysa a CHARACTER STORY. 2) Masurat dagiti aramid, ugali, kababalin iti maysa a lugar (i.e., purok, barangay, kdp.). --local color story. Ti local story a makunkuna ket isu met ti aw-awaganda iti PROVINCIALISM. Dagiti buya, kabibiag dagiti agindeg AS A WHOLE iti rural areas (ken ita ket addan dagiti sumagmamano nga agkuna nga uray dagiti depressed urban.) Nakapsut no dipay ket awanan ti risiris dagiti sarita a kakastoy. No adda man ti maiparang a negatibo a parang ket agdalanen nga agdalan daytoy a kas kiddaw a karakterasassion ti/dagiti karakter.

Nakisang iti Iluko dagiti kakastoy a klase ti sarita. Ngamin nagnunog dagiti mannurat iti realismo.

Iti agdama, ni laengen Prescillano Bermudez ti agsursurat iti kakastoy a sarita, kalpasan a nagtallopulo ti pluma ni Bagnos Cudiamat. No adda man dagiti mannurat a makaisurat itoy a klase, saanna a maulit a saan a kas kadagiti nadakamat a dua a kunaek a daytoy ti paboritoda a suraten. Ni Marcelino Tablizo ti pasaray adda met maisuratna a kastoy.

Makuna a risiris itoy a klasipikasion ket nalag-an no dipay ket awan a ti risiris.

No ti inka insurat ket ti maipapan iti kababalin, ugali ken kapanunotan ti maysa a tao, daydiay laeng met ti inka insurat nga awanan iti argumento ta maysa la ngarud a character story daytoy. Kasano koma a laokam ti argumento ti maysa a character story?

No maipapan met iti lugar ti inka suraten, awan ngarud ti makuna nga argumento ditoy no di laeng dagiti buya ti inka imparang. Ania ngarud ti isuratmo a risirisna dita? Malaksid no kabilangka kadagiti agindeg ken sika a mismo ti naretor ket kayatmo kayatmo a balbaliwan ti situation ta adda bassit verbal argument kadagiti dadduma ngem awanmet kadagiti dadduma. Segun ti pannakasuratna daytan. Isu a nalag-an wenno awanan iti risiris. Malaksid no iti depressed urban area ti sinuratmo ket maysa kadagiti maton ti karaktermo, natural nga adda ti napisikalan a risiris. Ngem mabalinmo met a liklikan no kayatmo? Ngem no dimo maliklikan, nasken ngarud iti panangikabilmo iti redeeming quality ti sarita wenno ti suhestion iti posible a panagbalbaliw ken dur-as.

Dakkel a factor ti Bannawag iti panagbaliwbaliw ti taray dagiti Iluko produced story. Depende ti editor. Kadagiti immuna nga editor sakbay ni Jose A. Bragado, timmaud dagiti sarita a humanism, naturalism ken stream of consciousness. Idi nagtakem nga editor ni Jose Bragado, mas kaykayatna dagiti sarita a narisiris, ti realismo. Ngarud, adu dagiti mannurat nga agkabanuag iti agdama a patienda a nasken ti narisiris a sarita gapu iti impluensia ti editor’s factor. Maaksion, madrama, ken maargumento.

4) STREAM OF CONSCIOUSNESS -- ti kapanunotan, rikna ti MAYSA a karakter ti maisurat nga awanan a pulos iti ARGUMENTO ken PANAGISTORIA iti maysa a pasamak. Daytoy a klase ti panangiparang iti sarita ket immuna nga imparang ni Edouard Dujardin iti nobelana a Les Lauriers Sont Coupes idi 1888.

Ti stream of consciousness kayatna a sawen ket ti panagtaray ti marikrikna, ti makin-uneg a marikrikna a saan ket nga iti makinruar a marikna, makita, maangot , mangngeg ken mananam. Inner feelings daytoy. Inadaptar daytoy dagiti nalatak a mannurat iti lubong a kas kada William James, James Joyce, Virginia Woolf ken William Faulkner. No tumpuar ti conflict situation ditoy ket ti man against self wenno against society ngem nalag-an laeng a risiris no dipay ket awan a. Depende ti panakaisuratna.

Kadagitoy a nadakamat, makuna a ti risiris nupay paset ti sarita, ket dagiti tallo a naudi a klasipikasion ti sarita ket NALAG-AN no dipay ket AWAN ti risiris a mabasa. Ngamin dagitoy a sarita ket awanan iti ARGUMENTO.

Ngarud, iti ababa a pannao, adu met dagiti sarita nga awanan iti argumento wenno posible a risiris nga inka iparang.

Iti ababa a pannao, no nagsuratka iti narisiris, wenno ti addaan iti argumento, ekspektarem ngarud dayta a sinuratmo ket addaan iti negatibo a parang. Ket tapno mabalanse dayta a negatibo a parang, nasken ngarud a mangikabilka iti redeeming quality ti sarita. Ta ti argumento ken risiris ket maysa a negatibo a parang.

Ngem no ti sinuratmo ket maipapam laeng iti nasin-aw a pilosopia, kapanununotan, prinsipio ken marikrikna iti kaunggan, awan ngarud ti maisurat dita nga argumento. Ket no awan iti maisurat nga argumento, awan ngarud met ti maisurat a risiris.

Iti paliiwko, no aglaban dagiti dua a sarita a narisiris ken ti idealismo iti maysa salip ti sarita, ad-adda a mangabak dagiti idealismo.

Ngarud, no kadagiti agdadamo pay laeng a mannurat iti pangibagaan kadagiti banag iti panagsuratan iti sarita, no kasano iti agaramid iti sarita, ad-adda ngarud nga irekomendak dagiti sarita nga awanan iti argumento.

Uray idi rinugiak iti nagsuratsurat, ad-addan a dagiti awanan iti argumento iti innak basaen. Masadutak laeng a mangbasa kadagiti sarita a napnoan iti argumento ta karrugik pay laeng a basaen addan ti pamalpalatpatak a gibusna. Ken posible pay nga awan ti mapidutko a dur-as ti mental, spiritual ken intellectual ta ngamin ti intension dagiti naargumento a sarita ket para iti entertainment.

(Binasak a paset ti inlektiurko isu a kasla napaksuyan dagiti estudiante a dimngeg. Isu a dinamagko no ania ti sumaruno a saludsodda.)

9) Ania dayta redeeming quality?

No nangisuratka iti negatibo a parang, nasken nga allangonem, sakaem, subbotem daytoy babaen iti positibo a parang wenno suhestion iti panagbalbaliw ken dur-as.

10) Ania ti paboritom a sursuraten?

Base iti librok a “Kayabang” (impakitak ti listaan dagiti datos), iti duapulo ket uppat a linaonna, sangapulo ti socio-political, tallo ti maipapan ti history and culture, lima ti love story, dua ti fantasy ken uppat ti family-oriented stories.

No apay nga adu ti socio-political, ngamin napintas nga aramiden dagiti pakasaritaan ti tao ken ti politikana iti agdama a gimong wenno iti panawenna.

11) Ania ti akem ni mannurat iti agdama a mapaspasamak a politika ti pagilian?

Nasken a makiraman ni mannurat iti agdama a mapaspasamak a politika ti pagilian. Ngem saan a ti sistema ti panagturay no di ket ti panangiparangna met ti bukodna a political platform in form of short stories, poems, features and other writings. Ti politika ti maysa a mannurat ket saan a no ania ti sistema ti gobierno ti rumbeng ken umno, saan a no asino ti kappengam a partido political no di ket agnanayon nga adda iti tengnga. Kanayon a makiramraman ken makibibiang ni mannurat, ngem awan iti ayunanna, no di ket ibagana dagiti agdadata a parikut ti gimong ken ti politika ket mangidatag met iti suhestion ken posible a solusion dagitoy a parikut ti gimong wenno politika. Saan a basta ipukkawna ti agruprupsa a lasag ti tao iti ngiwat buaya no dipay ket apay a tao ti sinda ti buaya ken no kasano a malapdan ti panangsida ti buaya ti tao ken no kasano nga iliklik ti tao iti buaya wenno kasano a parmeken wenno iti kasayaatan iti amin amin ket paammuen ken gayyemen ti tao ti buaya tapno saanen nga agdangran pay iti tao ken iti gimong. Kastoy ti makunak nga ideal a politika ni mannurat: saan a daydiay kinaadda ti partidona political ta addaan met iti bukod a partido, nga isu daytoy ti plumana, ti plumana nga isu koma ti pagtaudan dagiti solusion ti panagbalbaliw ti tao, ti gimong ken ti lugar a pagnanaedan iti bukodna a panawen. Saan koma a makaadministration wenno makaopposition no di ket adda a kankanayon iti tengnga nga agsapsapul iti posible a panagkappia ken panagsinnallabay dagiti dua a partido politilal a para iti dur-as ken ibibileg ti pagilia ken ni Filipino a mismo; agtultuloy a panagsapul iti wagas a sungbat dagiti agdama a parikut ti gimong ken ti agdama a politika ken ekonomia ti pagilian.

12) Ngem patayenda met dagiti mannurat, lalo dagiti adda iti media? Ania ti makunayo itoy?

Nakaam-amak. Lalo kaniak nga editor ti pagiwarnak. (Impabasak dagiti sumagmamano nga isyu ti TAWID NEWS MAGASIN). Dagiti makuna a mannurat a nakaiggem iti sigagangat a candela ken insegida a dinepdep dagiti saan a mangayat iti lawag. Maysa pay a parikut ti mannurat daytoy a nasken nga ikkanna iti sungbat ta ne nasuroken a 50 wenno 58sa dagiti natay a media sipud iti panawen ni Presidente Cory. Isu a no daddumna, no adda ti nasken a pitiken ken ikkan iti suhestion iti maysa a parikut ti gimong ken iti politika, nasken nga agaramatak pay ti pen name.

12) Ania dagiti pen nameyo?

(Intedko ti listaan dagiti pen name nga aramatko. Diak a mabalin nga idatag ditoy, ta maysa a sekreto.)

13) Apay nga ad-adu ti nagan ti babai a pen nameyo?

Ania ngamin aya ti kaykayat ti lalaki, saan kadi a babai?

(Nagkakatawada.)

Kidding aside, dagita a nagan iti immuna a simrek iti panunotko iti agarikapak iti pen name.

13) Ania ti makunayo kadagiti literary produce iti agdama?

Nadur-as no ti Philippine Literature as a whole. Napipintas agsipud ta adu dagiti pasalip a pagtaudan dagiti napipintas nga apit.

14) Iti Iluko Literature?

Napintas met ta adu dagiti pasalip iti Literatura Ilokana. Adda ti aktibo nga organisasion a mangpabpabileg itoy. Adu met dagiti Ilokano magasin ken pagiwarnak a lalo pay a mangpabileg. Saan laeng nga iti Ilocandia no dipay ket iti amin a paset ti lubong ti pagtaudan dagiti mangisakit iti bukodda a literatura ken bukodda a dila.

15) How about the quality?

Quality pay laeng dagiti produce. Nupay ad-adu nga amang dagiti agtutubo a mannurat, adda pay laeng dagiti sumagmamano a bangolan a pagtaudan dagiti de kalidad a sinurat lalo iti sarita.

16) Ania ti diperensia dagiti sinurat dagiti agtutubo ken dagiti bangolan?

Nupay napipintas ti sinurat dagiti agtutubo, adda pay laeng dagiti dadduma a malipatanna no kua dagiti dadduma ramen ti sarita. Ket ti napaliiwko kadagiti naglabas a pasalip, kas maysa a komentarista ken kritiko (impakitak kadakuada ti librok maipapan iti kritisismo, ti KRITIKA KEN PANIRIGAN), nakurang dagiti agtutubo ti karakterisasion, ti focus ken dadduma a ramen ti sarita. Nupay adda dagiti nangabak iti salip, ta kaadduan ti inikkantayo iti komento ket dagiti nangabak kadagiti nadumaduma a pasalip, saan pay laeng a makuna a perpekto ti aramid dagiti agtutubo no idilig kadagiti bangolan.

17) No saan a perpekto ti sinurat dagiti agtutubo, nupay nangabakda, saan kadi a daytoy ti rason a nababa ti kalidad dagiti sinurat?

Posible met a dayta ket maysa a factor. Ngamin, agpukaw no kuan dagiti bangolan wenno nalalaing a mannurat. No lumaingdan ket addan ti sabali a pangisangratanda ti plumada, nga isu daytoy ti bukodda a propesion ken ti pamiliada. Maysa met a nobela a dipay naggibus ti propesion. Maysa met a nobela a dipay naggibus ti mangtaming ti pakaseknan ti pamilia. Daytoyen no kua ti pangibukbukan ni batidon a mannurat ti panawenna. Tumaud met dagiti agtutubo. Ket dagiti agtutubo, dumtengto met kadakuada iti panangipamaysada ti propesionda ken ti pamiliada ket maidissoda ti plumada. Daytoy no maipapan iti sarita-Iluko. Ngem no iti daniw, ad-adda a nalalaing dagiti agtutubo ita ngem dagiti immuna a mannaniw. Sabali ti istiloda ken adu dagiti wagasda ken ammoda no ikompara iti daan a dandaniw-Iluko. Adu idi ti daniw iti naisurat iti achmeismo. Itan ket nagduduma, adda ti simbolist, imagist ken constructivist.

18) Ania ti acmeist?

A poet who writes with clarity, precision and conreteness. Nalawag, ababa ken namsek. No ania daydiay sasawenna, isu lattan ti kayatna a sawen. Awanen iti sabali pay a meaning ti dandaniwenna. Isu lattan daydiay ibagbagana.

Ti symbolist ket daydiay agdandaniw iti nakaun-uneg a nasken a basabasaem a mamin-adu sakbay a maawatan ti ibagbagana. Kaadduan ket dimo maawatan, ket no dimo maawatan saan a para kenka dayta a daniw no di ket adda iti naikari a para dayta ket saan a sika. Ngamin ti daniw ket maysa nga eklusibo a komunikasion ti mannaniw ken iti nakaisangratanna. No saan a sika iti nakaisangratanna dayta, saan ngarud a para kenka ket dimo met ngarud maawatan gapu ta saan a para kenka dayta.

Ti imagist ket adda ti ibagbagana met a maysa a banag, tao, lugar, puersa ti nakaparsuaan ngem dina met ibaga a direkta no di ket pingilpingilenna laeng wenno yarigna wenno saan met palikawlikawanna ngem iti panunot ti agbasbasa, ammona a dayta ti ibagbagana uray no dina imbaga.

Ti constructivist ket isu met laeng dagiti futurist. Ti maipapan iti masakbayan ti kararua, ti tao, ti gimong, ti nakaparsuaan iti inda met lablabiden iti man nalawag a wagas ken iti narigat a maitugotan. Adu dagiti mannaniw iti Iluko a kastoy ti kaay-ayoda a daniwen. No saan a mammagbaga, adda ti ibagbagana.

Iti bukodko a kapanunotan, intag-ay pay ni agtutubo a mannurat ti kalidad ti achmeism a daniw. Dagiti achmeism a daniw da Lawrence Decena Martin, Roy V. Aragon, Clesencio Rambaud, Daniel Nesperos to name a few, ket simmina iti achmeism iti napalabas. Adayo a napimpintas, nabakbaked ken mas makatotohanan ti agdama a daniw nga achmeism. Kasla adda nakakadaldakkel a diperensia, ngem diak pay laeng maibaga dayta. Panggepko a sukisoken iti masakbayan. Ngem maysa laeng ti ammok, mas de kalidad ti achmeism iti agdama ngem iti napalabas. Adtoy ti dagiti dua a klase ti achemism, basaenyo, maysa a Tagalog ken maysa nga Iluko.

19) Napagadalanmi dagita a termino malaksid kadayta achmeist ken achmeism. Bukodyo kadi a termino daytoy?

Saan. Manipud ken ni Borris Pasternak. Maysa a nalaing a Russian writer.

(Inukradko ti libro ti Pasternak a napauluan iti “I Remember”, maysa nga autobiography. Impabasak ti panid. Ket nadlawko a saanda nga am-ammo no asino ti Pasternak. Idi dinamagko kadakuada, talaga nga awan iti makaammo kadakuada ‘toy nalaing a Russian writer!)

Dagiti dadduma termino ket manipud met laeng ken ni Pasternak. Inadaptarko laeng. (Impakitak dagiti panid tapno basaenda.)

21) Adda kadi pamalpalatpatanyo no apay nga addaanda iti diprensia dagita nga achmeism? In your mind lang…

What do you think, no ni Dr. Jose RIzal ket sibibiag ita a panawen, agbalin ngata a hero? or national hero? Wenno no nagbiag ngata ni Ninoy Aquino idi panawen ti Kastila, nagbalin ngata a mitsa ti rebulosion?

(Itoy a pagteng ket alusiisen dagiti estudiante. Nadlawko a dida unay maawatan dagiti pangngarig. Isu a binaliwak manen.

May be, ti time factor ket maysa a rason. Sabali ti mapaspasamak idi a panawen no ikumpara iti agdama a panawen. Nalabit a daytoy ti maysa a nagdumaanda. Ta ngamin dagitoy a daniw ket agdadata a ladawan ti panawen. Saan laeng a napapanahon, no dipay ket panlipunan a makunkuna. Ti society wenno lipunan ti napalabas ket naisabali iti agdama. Kitaen dayta daniw ni Roy Aragon, a nangbasnotanna ti maipapan iti sistema ti edukasion. Napolitikaan a daniw. Daniw a makiramraman ken makibalballaet kadagiti parikut ti gimong. Ta ngamin ket ti maysa nga akem ni mannurat ket ti panagbalinna a mata ken lapayag iti lugar a pagnanaedanna iti panawenna. Dayta daniw Daniel Nesperos a “Panagawid” ket mariknam dita ti saem ken rikriknaen ti maysa a balik-probinsia. Kinopia ni Nesperos dayta a daniw iti mismo a nature -- iti nature ti agbalik-probinsia. Agpada dagita daniw da Nesperos ken Aragon nga addaanda iti kararua.

Kadagiti daan nga achmeism, konserbatibo la unay, nalmes iti nakaro a leddanag, sennaay, mangaskasaba, adu a lua ngem daniw met nga awanan iti kararua. Dagiti daniw nga agatsang-aw ti relihion wenno ginnubal ti pammati. Importante dayta kararua “soul” iti daniw.

(Adda nagdamag no ania dayta a “soul”)

Something beautiful a no di man marikna, makita, nangngeg, naramanan, naangot ni reader ammona nga adda ti “datdatlag a banag a nagtaud iti dayta a daniw nga nga ikkanna iti importansia ken panangipateg ken appreciation.

21) Kasano aya ti agsurat iti napintas a daniw?

(Inruarko manipud iti envelop ti maysa a koponban a naglaon iti Notes On Poetry ken imbasak kadakuada)

Kunak, kastoy ti agsurat iti daniw, masapul nga adda dagitoy a tallo a paset ti daniw. Talloda laeng. Isuda dagitoy ne, imbasak:

1. COHERENT --
a) Commonsense
b) Commonsensical
c) Valid -- suitable, applicable, convincing, compelling (undeniable and forceful), legitimate, official, legal, legally binding
d) Lucid --clear, thought through, logical, simple
e) Rational -- balance, normal, based on reasoned
f) Consistent --- reliable, steady, dependable, constant, unswerving, unfailing
g) Articulate -- eloquent, fluent, expressive, communicative

2) IMAGING -- means a symbolism or reorientation -- through figure of speech

3) FOCUS -- center, heart, focal point, hub, center of attention, meeting point
a) center -- an axis, where the idea revolve or discuss--sometimes they called this as central metaphor
b) heart -- spirit, mind, compassion, sympathy, empathy, feeling, sensitivity
c) focal point - sense of important

Nangipabasaak kadagiti nagduduma nga ehemplo.

22) Mabalin iti dumawat iti kopia kadagiti sinuratyo nga inkam pagadalan idiay eskuelaan?

(Seniales daytoy iti panagngudon ti interbiu wenno lektiur?) Tinaldiapak ti relo iti diding ket pasadon alassiete iti rabii!)

Mabalin. Ikkankayo kadagiti sumagmamano a daniw ken sarita iti Iluko, dagiti nangab-abak ken kasta met iti daniw ken sarita a Tagalog. No iprintatayo, abutentayo ngata iti tengnga ti rabii. Isu a nasaysayaat no idisketko laengen iti floppy disk.

(Ket napanak nangidisket iti intedko kadakuada.) ###


(Impablaak ti Tawid News Magasin iti dayta met la a tawen)

Natarnaw latta ni lagip.

Nagkalkalak man kadagiti napempem a files. Dagiti dadduma, sobra wenno tedda dagiti anay a diak nadlaw iti irarautda. Nagduduma a hard copy files. Dagiti nakakallalagip ken saanen a malagip wenno nalipatanen..Ti regget a nangdurog kadatao nga anusan a saggaysaen a miraen dagiti sinurat a tedda dagiti anay ket ti kinaadda ti daniw a sapsapulek iti nabayag a diak malagipen iti nangidulinak. Saanko nga ammo no sadino ti nangisekseksekak. Daniw a nangilukat iti ridaw ti panagsuratan. Wenno nangiduron no apay a mannuratak. Nga idi agangay, nasarakak daytoy a daniw a nairagpin kadagiti files dagiti daan a dandandiw. Isu man daytoy.

Tallo A Sarindaniw Ti M/V Don Juan

I. SIAK KEN DAGITI PASAHEROS
wen kunak, saan kunada
saan kunak, wen kunada
wen kunak, wen kunada
saan kunak, saan kunada.
Ah, nagduduma a kapanunotan,
Nagduduma a prisipyo!
Iti maysa a suli;
“Anak, aganuska ta awan kuarta tayo…”
Panunot ti anak; “Diosko, kaasiannakami!”
Iti sabali a suli;
“’Nia boss, ikkakon?”
Nakaisem lang ti boss, ngem adda palimed kadagiti matana…
Ah, adu pay dagiti sayangguseng;
dagiti nakadidillaw ken mailimlimed
dagiti maawatan ti kaaduan ken saan
dagiti manglalais ken mangal-allukoy
No dadduma, malaokan ti saibbek ti aglawlaw;
ti ngayemngem, kemkem ti sangi
dagiti ikkis ken garakgak
ken di maungpot agayus a lua…
Ngem adda isem tunggal tugot ti lua
Ta adda dagiti Narra a pasaheros
A sidadaan a mangiyawat ti imada, isuda
Dagiti mangipatpateg ti M/V DON JUAN.

II. KENKA PILOTO
Tengliem ta timon, dimo baybay-an
Kitaem, tanangem iti pangiturongam
Dimo iseman dagiti uwak a makitam
Laisem ti inda ikaskasaba
Ta ditayto maidungpar tangrib iti masanguanan
Dika agpungtot kibor daluyon
Ta pasetda iti nakaparsuaan
Anusam, pakirdem ta panunotmo, ta sikat’ piloto
A mangitunda kadakami iti PARAISO NI JUAN.

III. M/V DON JUAN
Kayarigam baggak iti agsapa…
ta adu ti mangisem kenka
ti mangdayaw kenka
ta ngamin dagiti rimatmo agraraira!
Kayarigam maysa a kulalanti…
nga addaan silaw iti kasipngetan
(iti deppaar sika lang ti addaan)
adu ti mayat a mangikot kenka
gapu kadagiti natakuatanda kenka
ta uray bassitka man, addaanka
kadagiti gameng ti Namarsua!
Ngem ita, kayarigam sikat nga artista…
addaka iti sirkulasyon iti amin a pagiwarnak
(iti uneg ken ruar ti M/V Don Juan)
adu unay ti intriga kenka
(dagiti parbo ken saan)
matmatmatandaka, buybuyaendaka
iti pananglayagmo.
Ngem ti kinapudno…
dagiti met lang naglugan kenka
dagiti pasaheros ken dadduma a mangimaton
ta mangbutaw ta bakrangmo
tapno maitanemka iti lansad ti taaw!
Ket kunami…
Diosko, tulongam koma ti M/V DON JUAN!


Enero 27, 1986
Banco Filipino
22-24 Session Road
Baguio City 0201

Makaisemak. Agraraay ti tinagapulotan nga isem ta addan iti nasurok a duapulo uppat a tawen daytoy a daniw. Nabayag metten a nakapempen. Nagmaris news print ti sigud a nakapudpudaw a kopun ban a nakaimakiniliaanna. Maris Milo ti sigud nga Alaska a papel. Kasta kadin ti kapaut ti naglabasanna a tawen? Makapaisem a talaga, aglalo no ita, no intay amirisen a nalaing dagiti binatog ti daniw, lukagenna met ti napalabas. Amintayo ket pasaheros ti M/V Don Juan.

Natarnaw latta ni lagip, lalo no sublian no apay a naisar-ong datao iti lubong a saanko a ninamnama, a saanko a kiniddaw ken lalo a saanko nga inarapaap. Natarnaw ni lagip ta kaiyariganna man dayta a daniw ti nakalawlawa a ridaw a nangpastrek kaniak tapno agbasakbasakak man iti saanko a lubong. Iti ababa a pannao, naisar-ongak laeng. Wenno aksidente ti napasamak a simrekak iti lubong a diak inarapaap.

Kinopiak a kastan ti pannakaisuratna ti daniw. Diay pannakaisuratna idi iti makinilia, isu lattan. Ania ti kayat a sawen ti daniw? Saan a daydiay ibagbagana ti talaga a kayatna a sawen. Adda sabali ken central idea ti daniw. Adda ngamin ti daniw a daydiay ibagbagana ket saan nga isu ti direkta a kaipapananna. Naidalan iti pangngarig wenno pangiyarigan iti kayatna a sawen. Ta kasta ngamin dagiti dadduma a daniw. Saanda nga ibaga a diretso ti kayatda nga ibaga no di iyarigda laeng. No utoben, uray met ti gagangay a panagpapatang ket maisapit daydiay panangiyarig ti kayat nga ibaga. Saanda nga isawang a direkta no di ket iyarig laeng.

Kas koma dagitoy, adda tallo a nadakamat iti daniw: siak ken dagiti pasaheros, ti piloto, ken ti M/V Don Juan. No amirisen a nalaing, M/V Don Juan ket dakdakamatenna ti pagiliantayo. Isu ti kaipapananna. Ti “Siak Ken Dagiti Pasaheros” ket dagiti mismo nga umili, ket ti piloto ket ti mangidaulo ti pagilian. Naaramid daytoy a daniw, a dagiti dandaniw Iluko ket kaaduan a dagiti pay laeng nalaka a maawatan wenno direkta ti dakdakamatenna.

Nupay saan a daytoy ti kaunaan a sinuratna a daniw ti author, ta nagputputar met idin iti dandaniw ngem saanna impaipablaak (siguro a ket ti rason, dina ammo iti agimakinilia, he-he!), ta kalpasan a nakaputar ket umanayen ‘diay nariknana nga inyebkasna laeng ti marikriknana, kapanunotanna, sirmata, kdp. Naisurat dagita iti short hand. Isu a daytoy kaunaan a daniwna a naikontes ken naimakinilia. Ti author ket saan a mannaniw wenno mannurat. Pinadasna laeng iti nagsurat a tinugketugkelan nga in-inut ti makinilia pangpalabasanna met ti oras kalpasan a nagbasabasa iti nagduduma komiks, nagduduma a magazine ken kangrunaanna ti Bannawag. Imbusonna ti kopia, kalpasanna, awanen. Kasla awan aniamanna no adda man banagenna wenno awan. Ti importante, ti author ket naiyebkasna ti riknana, kapanunotanna, paliiw, panirigan, kdp.

Naklaat laengen ti author idi nakaawat iti surat, a daytoy a daniwna, nangabak iti maikalima a puesto. Nangabak? Ania kasano a napasamak? Saan a makaidna. Kasla di mamati. Kasla di nakapappapati ngem pudno. Ket tapno pumudno, immatendar iti GUMIL Convention 1986 sadiay Suso Beach, Sta. Maria, Ilocos Sur. Inawatna ti premio ken ni Apo Romulo G. Basuel. Mano? PhP150.00. Dakkel a gatad daytan idi a panawen kunam sa, ngem saan nga importante ti gatad ti premio no di ket ti surat a nakailanadan a nangabak. Ken nanglukat ti ridaw a makigamulo iti GUMIL ken agbalin a premiado a mannurat.

Kangrunaanna, nangited iti panagbalbaliw iti biagna gapu kadagiti panirigan a nasken a saluadan. Nailamina iti dayta a surat ti makagutugot rikna a kinuna iti udina: I am looking forward, in the future, that you will be participating more contest in at any professional category. And, of course, I wish you luck of your writing undertakings.

Pinirmaan ni Amado I. Yoro, Founder & Chairman, Dakilang Ugat Awards. Ti nasao a pasalip ket babaen iti pannakitinnulong ti GUMIL Sinait babaen iti panangidaulo ni Romulo G. Basuel.

Ita, addaanen iti sumagmamano nga awards ti author, a pakaibilangan ti 1st Prize a Paligsahan sa Tula 1998 ng Homelife Family Magasin ken 1st Prize Palanca Awards 2000 iti Ilokano category.

Natarnaw latta ti lagip. Iti agdama, siak daytoyen…ti manglaglagip. @

Dagiti Oda Manipud Iti Pinas

Idi napan a Setiembre, ti Chilean Ambassador to the Philippines Dr. Roberto Mayorga ket napanunotna iti pannakaangay ti salip ti daniw kadagiti agbasbasa iti tertiary level wenno iti kolehio. Nakisinnarak ngarud kadagiti opisial iti Unibersidad ti Pilipinas babaen ken ni Wendell Capili, UP Assistant Vice President for Public Affairs ket binalabalada dagiti annuroten ti salip. Pinauloanda ti pasalip iti “Chile: Odes from the Philippines.”

Maysa a napateg nga addang daytoy tapno ad-adda pay mapairut iti sinninged dagiti dua a pagilian.

Ti pasalip ti daniw ket agserbi pay iti pannakaselebrar ti Bicentenary of Independence of the Republic of Chile ken ti naballigian a rescue operation kadagiti 33 a minero a napupok iti San Jose, Chile. Ti rescue operation ket sigagagar a pinaliiw ken inobserbar ti sibubukel a lubong. Amin ket nagrukbab iti naannayas a rescue operation ken ti moderno a teknolohohia a naipakat iti pannaka-rescue kadagiti napupok a minero.

Ta ania ngamin aya ti makunkuna nga oda wenno ode?

A lyric poem, typically addressed to a particular subject, with lines of varying lengths and complex rhythms. A poem meant to be sung. Odes are long poems which are serious in nature and written to a set structure.

Iti ababa a pannao, maysa a panangidayaw, panagraem, panangitandudo, ken panangibayog ti tema wenno pakabuklan ti daniw.

Iti bukodko nga eksperiensa kadagiti poetry reading nga innak nakiparpartisiparan, adda no kua ti mangipresentar ti Oda. Kas ken ni Francis Macansantos, ti daniwna ket saannan a basaen no di ket ikantana. Ta kas iti definition ti daniw, kunana, a poem meant to be sung. Ta dandaniw met dagiti kankanta, saan kadi? Ti laeng nagdumaanda ket nalaokanen kadagiti nota wenno notes dagiti kanta.

Kadagiti agpangpanggep a makisalip, maysa a dakkel nga opurtunidad daytoy aglalo no mangabak ti insalip. Ta malaksid a panakkelen dagiti premio, wenno isunsan iti kadakkelan iti premio a pasalip ti daniw kadagiti agad-adal iti kolehio. US$ 1000 ti 1st Prize; agpada a sag-US$ 500 ti 2nd ken 3rd prize; ken dua nga Honorable Mention Winners ken umawatda iti sag-100 US$. Umawat dagitoy a lima napagasatan iti round trip tickets a mapan iti Cebu wenno iti Boracay, a sagut met ti Air Philippines ken La Isla Magazine. Maipablaak pay dagiti mangabak iti tallo a lenguahe, English, Spanish ken iti Filipino. Maipablaak dagitoy iti antolohia dagiti dandaniw a mai-launch sadiay Chile ken iti pagilian. Dakkel ngarud nga oportunidad daytoy kadagiti mannaniw nga agtutubo.

Ken saan la a dayta, maiyabay no kuan dagiti putar ni Pinoy iti putar ni Chilean. Ta iti Chile ti nagtaudan a pagilian ti maysa kadagiti kalalaingan a mannaniw iti lubong, ni Pablo Neruda, a nagpaay a subject kadagiti immun-unan a sinurat.
Ni Pablo Neruda ti 1971 Nobel Prize for Literature. Kas kuna ni Gabriel Garcia Marquez, "the greatest poet of the 20th century in any language.” Ni Marquez a taga-Columbia ti immawat met iti Nobel Prize for Literature idi 1982 ken nangipauso ti sinurat a magical wenno magic realism.

Mabigbig ni Pablo Neruda iti benneg ti literatura iti sangalubongan. Ngem ti Pablo Neruda ket maysa laeng a nome de plume wenno pen name ni Neftalí Ricardo Reyes Basoalto. Ta kasta ngamin dagiti dadduma a mannurat a kaykayatda iti agaramat iti pen name ngem ti pudno a naganda.

Napintas dagiti synaesthesia dagiti dandaniw ni Neruda. Ket nasayaat la unay no daytoy met ti ikkan ti dakkel a preperensia iti asinoman a makisalip. Mausar met ti synaesthesia. Adu ti mannaniw, ngem manmano dagiti agdandaniw iti ikub ti synaesthesia.

Aggibus ti pasalip inton Nobiembre 30 daytoy a tawen.
Ket pudno met makainspirar daytoy a pakontes kadagita a bambanag. Ket karamanak kadagiti agpalpaliiw ken agobserbar itoy.@

Charactonym

Idi un-unana, narway a mabasa kadagiti sarita Iluko ti charactonym. Nakail-ilokano a character. Ininaw ken impasngay iti ayat ken pinnateg dagiti naglilinnaga a sinilong dagiti kinelleng ken bangkag. Nagdalliasat kadagiti tambak ken desdes a kumamang kadagiti pinagayan, kabangkagan, kanatengan; kadagiti waig ken pangngappuan a pagsigsigayan ken pagtanggaran; kadagiti pay-as a simmussuan dagiti rinaepan; iti igid ti baybay a taptapliakan dagiti dalluyon; iti tengnga ti taaw a pagkalkalapan; kadagiti punsionan ken uray kadagiti paguummongan iti purok; iti panawen ti tikag wenno nepnep; iti rigat ken nam-ay; iti ili ken iti away; iti probinsia ken iti siudad; ken dadduma pay a panawen ken setting, ania man a genre ken klase ti sarita, napintas dagiti charactonym. Saan a palpalawpaw a karakter. Saan nga agtatapaw ket makitam nga aggunay ken agtignay, agsao, agkanta ken agdaniw, agunget ken agbassawang ken dadduma pay. Iti ababa a pannao, karakter a makita, a saan ket a nakalemmeng wenno saan nga ammo ti kinaasinona. Napateg a maipakita ti kinaasino. Napateg no asino.

Napateg ti maysa a karakter a kas agbibiag ken agtignay, agsao iti kabukbukodanna, a saan ket a padiktaran a kasla bambamti iti tengnga ti pinagayan.
Daytoy idi ti charactonym iti sarita Iluko. Dagiti karakter nga ininaw ken impasngay ti nasariwawet a panagpampanunot dagiti mannurat. Dagiti karakter a dinaydayaw ken linalais; kaay-ayo ken kagurgura, iniseman ken minisuotan. Imbayog ken inlunod.
Ngem yanda itan dagitoy a karakter?

Dayta ti saludsod nga ininaw iti iliw ken gagar a makabasa manen. Naginanada kadin wenno saanen a kayat dagiti mannurat? Iti paliiwko, simmerioso dagiti mabasbasan a sarita iti agdama. Gapu kadi ta naginana wenno linipat ti charactonym? Sapay koma ta saan. Ania ngamin aya dayta a karakter?

No dayta a character ti maysa a sarita ket maysa a charactonym, addan dagus a pamalpalatpatan ti kinaasinona. Uray saanen nga ibaga ti kinaasinona, ta saan metten a kaskenan nga ibaga pay ta naiparang metten. Ammo dagus ket nalabit a maisingedmo a reader ti riknam kenkuana; no saan met, agserbi isuna a kas kontrabida iti sarita ket nalabit nga isu ti sisiimem a mismisuotan dagiti tignayna kabayatan iti panagbasa wenno kaay-ayo dagiti tignay ken kapanunotanna no isu ti bida.

Dagitoy nga akem, dagiti reader ket saandan nga agkarkarawa ti kinaasino dagiti karakter iti basbasaenda. Addan a nalawag a makitkitada. No maminsan met, uray bassit laengen a panangiladawan ti kinaasinona ket ammon ni agbasbasa ti kinaasino dayta a karakter. Ammon ti akemna iti sarita.

Nalabit nga isu ti bida wenno saidkik. Ti kontrabida wenno extra. Ngem ti panangiladawan kadagitoy a karakter a kas maysa a charactonym ket nalawag a panangiyam-amo ken panangiparang payen ti kinaasino dayta a karakter. Panangiladawan nga uray saanen nga idetalie ket makapneken. Kadagiti dadduma, saandan nga ibaga pay nga isuna ti kontrabida ta ti laengen naganna ket maipudosen a saan nga isu ti bida. Adda met dagiti punto a mangaramat ti Charactonym a kas bida. Basta ti punto ket panangibaga ti kinaasino ti karakter ken iladladawan payen babaen ti naganna. Makapatik-ab a panangiladawan.

Ta ania ngamin ania ngamin aya ti makunkuna a charactonym?
A charactonym is a name which suggests the personality traits of a fictional character. In other words, it is the name given to a literary character that especially fits his or her personality.

Ehemplo: Ni “Ciano Bassit” a sarita ni Martin Rochina ken nangabak iti makaparay-aw a sarita. Daydiay ubing a bulsek a nagsarukod iti burrarawit a sarita ni Sherma Benosa ken nangabak iti Umuna a Gungguna iti Salip ti Sarita a para kadagiti ubbing. Ti Hunchback of Notre Dame; ken adda met bersionna iti Pinoy, isu ti Kampanerang Kuba. Ni Siding Bulding. Ni Lising Singkol. Ni Boy Negro. Ken dadduma pay a karakter a no binasam ida ket ammomon wenno addan ti pamalpalatpatam ti naigamer a kinaasinoda.

Idi damo, narway ti charactonym. Ngem diak la ammo no apay a bimmattaway. Mabalin a nakita dagiti saan a mangayat a mangaramat ti deformity wenno depekto wenno naisalsalumina a langa wenno galad ti karakter ket ipatoda a kas panangibaba wenno pananglais ti pinartuat a karakter. Saanda a makita ti kinapintas ta iti sentro ti immatangda ket kitkitaenda laeng dagiti nalaad a pasetna.

Ngem ania ngarud ti serbi ti redeeming quality ti maysa a karakter no saan nga ipakat daytoy? No adda ti charactonym, adda met ti redeeming quality a mangited iti balance a panirigan kadagiti tumaud nga iray ken saan a nasayaat nga impression.
Ti redeeming quality ket panangpunno kadagiti nagkurangan; ti panangitag-ay ti asinoman a karakter a pinartuat iti laksid iti kinaadda ti pagkuranganna. Panangsubbot ti naiwawa a kababalin ken katatao daytoy a banag. Panangallangon.
Laglagipen koma nga adun dagiti naputar a karakter a kas maysa a chartactonym. Kadagiti pelikula, iti man English ken iti Tagalog ken aniaman a lengguahe ket maus-usar ti charactonym. Adu pay dagiti nabalin a bida.

No apay a nagbalin a naserioso dagiti rumrumuar a sarita-Iluko iti agdama ket pagarupek a maigapu iti pannakaidisso ti charactonym. Agpada a maaramat daytoy iti serioso a sarita ken iti makapakatawa. Ngem iti bukodko a panirigan, namaymayat met laeng no maaramat daytoy iti makaparay-aw a sarita. Nangnangruna la unay iti makaparay-aw wenno makapakatawa a sarita, ta kalpasan a binasa ket lumtuad ti garakgak, katawa wenno isem a di magalem.

No ngamin iti makaparay-aw a sarita ti pangaramatan, saan met nga usaren dagiti depekto a kas lais wenno panangibaba ti dayaw no di ket usaren a mangitag-ay ti personalidad ti karakter a pinarsua. Wenno usaren dagiti galad ti karakter a naisangsangayan iti amin. Dayta a galad ket itakderna ti kinaasino ti nadakamat.
Maaramat koma dagiti banag a pagkurangan a kas mangitag-ay ti personalidad a saan ket a pananglais. No maaramat man ti pananglais, sumarunon dita ti redeeming quality. Uray kadagiti naserioso a sarita, a pakausaran ti charactonym ket naynay a maaramat ti panangsubbot ti kinaasino malaksid kadagiti karakter a saanen a pulos nga agbalbaliw agingga iti gibusna.

Sigsiggaanmi ti panagparang manen dagiti nababaked a charactonym…@

Literatura Panagbaniaga

Maysa kadagiti ingpek a mabasa no di man masurat iti Iluko ket maipapan iti “literatura panagbaniaga” wenno travel literature. Napintas dagiti travel literature iti English a nabasbasakon kadagiti nadumaduma a magasin ken uray iti internet. Naidumduma ti ngayedda ket makaabbukay rikna. Naisalsalumina a panangiladawan iti paliiw ken eksperiensa. Tenglienda ti anges kabayatan iti panagbasa ket saan a mapupuotan a ti padas ken paliiw ti author kadaydiay a lugar nga inna nagpassiaran ket mairamanka metten nga agbasbasa a nagpassiar. Mairayoka kadagiti argumento ken komento ken kapanunotan ti author. Isu a napintek la unay dayta nga ingpen a pannakasurat.

Ket no dadduma, wenno kadagiti dadduma, pasaray awaganda daytoy iti travelogue. Ta saannaka laeng nga ipassiar daytoy a sinurat no dipay ket iparaman, ipakita, ipangngeg, iparikna ti karirikna ken situasion ti sakupen a lugar wenno luglugar a nadakamat itoy sinurat.

Ta ania ngamin daytoy a sinurat?

Travel literature is travel writing of literary value. Travel literature typically records the experiences of an author touring a place for the pleasure of travel. An individual work is sometimes called a travelogue or itinerary. Travel literature may be cross-cultural or transnational in focus, or may involve travel to different regions within the same country. Accounts of spaceflight may also be considered travel literature.

Literary travelogues generally exhibit a coherent narrative or aesthetic beyond the logging of dates and events as found in travel journals or a ship's log. Travel literature is closely associated with outdoor literature and the genres often overlap with no definite boundaries. Dayta man ti nadakamat iti reference daytoy a sinurat.

Isu nga inissemak met idi iti makaisurat piman uray maysa laeng. Ngem naituntunkua, agingga iti agdama, ket diak pay nakasurat. Nagpatingga laeng iti essem. Ngem itan tapno agminar ken agbukar manen ti essem, isu man laengen ti topikotayo itoy kolumtayo ta awan iti masiriptayo nga isurat, he-he!

Iti napaliiwko kadagiti nabasbasakon a travel literature ket agdepende iti intension wenno panggep no apay a sinurat dayta. Bukodko a paliiw dayta. Ket amin a definition maipapan itoy ket korek ken maitutop la unay. Daydiay intension ti mangidiktar no ania daytoy. Ta saan a basta suraten lattan nga awan iti pakaisangratanna wenno intension.

Maitugotam pay ditoy no ti author ket maysa a batikano a descriptive writer wenno informative writer. Agduma manen dagitoy a klase ti mannurat. Saanda a maymaysa.

Kas pagarigan, ti informative writer ket maysa a mannurat iti journal, travel guide, research guide. Masurat ti account wenno data maibasar iti nakita, nangngeg, napaliiw, ken dadduma pay. Masurat daytoy a kas factual wenno base on fact.

Iti maysa a batikano a descriptive writer, saanna a basta suraten lattan ti eksperiensana, no di ket isakabna daytoy iti porma ti sinurat nga umayon kadayta a pangngep. Masurot latta dagiti annuroten ti porma a napili. Ket mapili dagiti maidatag a detalie iti sinurat, ket iyataday daytoy iti nakaisakabanna a klase genre.

Nakadkadlaw ditoy iti panagaramat iti nabuslon a panangilawlawag. Ekspektarem ngarud iti adu a wagas ti panangilawlawag a mangtengngel ti anges iti agbasbasa tapno maiyagus iti yuyeng ti eksperiensa a basbasaenna. Namsek kadagiti adjectives, adverbs ken clauses. Agsipud ta personal nga eksperiensa, adda ngarud dagiti komento, maidatag nga argumento, kapanunotan ken naipangpangruna la unay ti panagdayaw.

Iti paliiwko adda dagiti sumagmamano nagballigi a descriptive writer a nangsurat itoy ket naisakab iti sinurat kas CHARACTER STORY. No character story no kunatayo, dua iti posible a pangisakaban itoy. (1) Masurat ditoy dagiti kababalin, aramid, ugali, pammati ti maysa a tao. 2) Masurat dagiti aramid, ugali, kababalin iti maysa a lugar (i.e., purok, barangay, ili, probinsia, kdp.).

Dayta maikadua a pannakaisurat ti character story iti naynay a maaramat iti panagsurat iti travel literature.

Ta kuna ti reference-tayo, “travel literature is defined as the narrative accounts written about an individual or group's encounter with another place…” Eksperiesa iti panagbaniaga.

Kunana pay: These writings, also referred to as travelogues, recount in detail the writer's experiences and perceptions of that place. Travel literature, however, should not be confused with travel guides, which provide readers with more pragmatic information about a specific place.

Isu a nalawag a pagdiligen dagiti sinurat segun iti intension. Ket dayta nga intension, posible nga informative wenno descriptive. No informative ti panggep, agsuratka ngarud iti travel guide. No descriptive met, isu dayta ti intay sarsaritaen.

Nupay makuna a napaypaysu nga eksperiensa ti sinurat, naisakab daytoy iti porma ken annuroten a kas maiyataday no ania a klase ken genre. Ken gagangay a ti kangrunaan a suraten ket ti naisalsalumina a makita iti dayta a lugar wenno luglugar a sakopen. Iparikna ti pitik dayta a lugar/luglugar. Ipananam kern aminen a kasapulan tapno ti sinurat ket agbalin a makaay-ayo.

Kas pagarigan koma, no iti lugar a masakopan dayta a sinurat ket maipapan iti panagbaniaga wenno panagpasiar ti maysa a ganggannaet iti sibubukel a probinsia ti Ilocos Sur. No informative dagiti laeng napipintas a banag ti maisurat. Gagangay a dagiti paset wenno lugar a yan dagiti napipintas a buya, natural man ken saan.

Ngem iti descriptive writing, saan a kastoy iti pannakaisuratna. Masapul a panunoten a nalaing ni mannurat no ania dayta a naisalsalumina a banag nga awan iti sabali a lugar. Dayta iti suratenna. Dayta a kinaisalsalumina iti iladawanna a pakaawisan iti immatang. Ta ti kinaisalsalumina ket kinaisangsangayan iti kayatna a sawen. Isu dayta ti sentro ti sinurat. Isu dayta ti pangabil ti sinurat.

Kas pagarigan manen ditoy probinsiatayo nga Ilocos Sur. Ania koma iti maisurat para iti descriptive literature nga awan iti sabsabali a lugar nga adda iti probinsia?

Kas pagarigan ta sinuratna ket maipapan iti maipapan ti eksperiensana maipapan iti lenguahe a napaliiwna iti probinsia. Addaan ti probinsia iti dua a klase ti pagsasao. Adda ti Iluko dagiti taga-patad ket adda met ti sabali nga Iluko dagiti taga-sang-at wenno iti kabambantayan. Agduma dagitoy. Isu dayta ti ikkanna iti preperensia.

Agduma ti patneng nga Iluko iti Cordilleran Iluko. Cordilleran Iluko iti pangawagtayo iti Iluko iti kabambantayan. Highland Iluko a kuna ni kalatakan a historian ken linguista iti Siudad Dagiti Saleng, ni Dr. Morr Pungayan. Katulad la unay ti Cordilleran Iluko wenno ti Iluko iti Cordillera ti Iluko dagiti Upland Town ti Ilocos Sur.

Ket agsipud ti sinuratna ket naisangsayan nga awan iti sabali a lugar, a kas iti dua a klase ti Iluko. Nayunanna met laeng maipapan iti lenguahe; ta isu ngarud ti subject a topikona. Kas pagarigan, napaliiwna manen nga agsabali ti bengngat ti Umuna a Distrito ti probinsia iti Maikadua a Distrito.

Iti Umuna a Distrito, nabasa ken nalukneng nga Iluko iti inna mangngeg. Iti Maikadua a Distrito ken nakamagmaga ken nakatangtangken ti bengngat. Di kadi naisalsalumina nga ekspiriensa ti sangsangaili a mangsurat ti travelogue ti probinsia?

Agtinnag a maysa a character story no isu ti nangisakaban, a kas iti nadakamat. Ket masapul ngarud a masurot dagiti annuroten iti panagsurat iti character story tapno maragpat ti ngayedna.

Iti rigatna wenno iti alsemna a di maikideman, manmano dagiti sinurat a rumuar a kastoy iti Iluko. No adda man dagiti mannurat a makaisurat itoy a klase, saanna a maipidua. Ti makuna a risiris itoy a klasipikasion ket nalag-an no dipay ket awan a pulos.

No ti sinurat ket ti maipapan iti kababalin, ugali ken kapanunotan ti maysa a tao, daydiay laeng met ti inka insurat ta maysa la ngarud a character story daytoy.

Descriptive writing, sometimes called "showing writing" is writing that describes a particular person, place or event in great detail. Descriptive writing uses a lot of flowery adjectives and adverbs to describe what is going on or how something appears.

Travel literature, however, should not be confused with travel guides, which provide readers with more pragmatic information about a specific place. Where travel guides are informative, travel literature is descriptive, impalawag ti referencetayo. Isu a saan koma a mariro ti asinoman a mangayat a mangsurat. @

Nom de Plume

Nagkaadun dagiti nabasbasak a komento ken panirigan kadagiti blogsites, websites ken nadumaduma a forum maipapan iti nom de plume wenno pen name. Kaaduanna iti nangibaga iti negatibo a reaksion ken saanda a napuntaan ti pudno a kaipapanan no apay a ti maysa a mannurat ket nagaramat iti nom de plume.

Nupay saanko nga ayunan dagiti komento ken panirigan ti kaaduan kadakuada saan met nga awanen iti panangrespeto ti kapanunotanda maipapan itoy. Ta imparangda laeng met ti kapanunotanda. Ta imbatadda laeng ti nawaya a kapanunotanda; nawaya ti asinoman a mangiyebkas ti kapanunotanna. Kas kawaya ti panagsuratan. Ket karbenganmi met ti maaddaan ti kapada a trato itoy a sinurat.

Saan nga agpapada dagiti rason no apay a nagaramat iti nom de plume ti maysa a mannurat. Malaksid nga iti tiempo ti gubat wenno rebolusion, a ti nom de plume ket isu met laeng ti us-usaren dagiti kabalieros a nom de guerre, sabalin daytoy a saritaan. Adda kabukbukodanda a rason, no aniaman dayta, adda kadakuadan dayta. Madakamat laeng siguro ti rason no apay a nagaramat apaman a masaludsod wenno madamag dagiti rasones no apay nga inaramidna dayta a banag. Adda ti kapkapnekanna a rason a saan a naibaga wenno naipaduyakyak agsipud ta awan met iti agamad. Wenno apay pay laeng nga ibaga ti kapkapnekan a banag no awan iti agdamag maipapan itoy?
Itoy a punto awan iti nangiparang a nagamad iti mismo author no di ket dagiti laeng kapanunotanda ti nagtaudan kadagiti insuratda. Nawaya ti panangitedda ti opinionda. Ngem no koma ta nagsaludsodanda koma ti sumagmamano wenno maysa a pangadawan ti konklusion iti naagapad a pannakiuman, dakdakkel koma iti ipaay a tung-ed ngem iti bukod laeng a kapanunotan.

Ngem kaadduanna, no saanen a madamag, saan metten a maibaga ti pudpudno a kinaasino ti nagaramat iti nom de plume. Agbalin lattan a kasta. Agbalin lattan a palimed. Maamuan laeng nga isu ti partikular a mannurat a nagaramat iti nom de plume no basaenen iti kabibiagna, bio-data wenno ti resume. Dagiti dadduma, uray itoy a banag ket saandan a madakdakamat. Bay-anda lattan dagiti nom de plume nga agbiag ken sisibiag iti ammo dagiti agbasbasa.

Itoy a punto, nalatlatak pay ketdin nga adayo ti nom de plume ngem ti makin-pen name. Binay-anda lattan a naipasngay ken agbiag a kas iti gagangay a tao ti nom de plume. Kas maysa a creative writer, ti makapataud iti naidumduma a karakter, nalatak ken pagdidinnamagan ket maysa a bunga ti arte. Ta mammarsua met ti maysa a creative writer. Pinarsuana dayta a persona. Inikkanna iti kababalin, ugali ken karisma nga ayaten ken ipateg dagiti tao wenno laisen ken guraen dagiti tao.

Iti met biang ti nom de plume, maibilang met a creative writing ti mangparsua iti maysa a nalatak unay a nom de plume. Pinarsua ni mannurat ti ‘author’ a nagaramat iti nom de plume. Dayta nga author ket adda kabukbukodanna nga anges ken biag.
No kasano iti kinarigat iti agparsua iti karakter a saan a matay iti agnanayon, narigrigat pay iti mangparsua iti nom de plume; daytay sumagmamano laeng iti makaammo kadayta a sikreto ti mannurat. Kaadduanna, a ti mismo a mannurat ken ti/dagiti kameng iti editorial a nagsuratanna iti makaammo laeng kadayta a ‘panagparsua’ ket lumabas pay dagiti tawen santo maamoan iti kinapudno. Kadagiti dadduma, saandan nga ibagbaga ta awan met iti agdamdamag. Agserbi laengen dayta a palimed ken paset iti creative writing.

No dadduma, nalatlatak pay nga adayo ti nom de plume ngem ti mismo a makinnagan. Nalatlataken dayta nom de plume ngem ti pudno a nagan. Awan iti maaramidan dita, no di akseptaren ti mannurat kadayta a banag. Adda ngamin iti lubong ti creative writing. Panagparsuaan.

Itoy a punto, addan dagiti sumagmamano a mannurat a nangisukat ti pudno a naganda idi nagbuniagda iti pinarsuada a nom de plume. Maysa ditan ni Ricardo Eliecer Neftalí Reyes Basoalto a taga Chile. Ngem iti panagsuratan iti daniw ad-adda nga am-ammo ken nalatlatak ti nom de plume a Pablo Neruda. Gapu itoy, inadaptaren ni Ricardo ti nagan a Pablo a kas legal a naganna para iti aniaman a transaksiones. Uray idi naawardan a kas 1971 Nobel Prize for Literature, naipasulin ni Ricardo ta kadagiti dandaniw ket daniw ni Pablo. Isu a ni Pablo, ti nom de plume, ti kalaingan a mannaniw a taga-Chile ken binibig ni Gabriel Garcia Marquez, ket kunana, "the greatest poet of the 20th century in any language.” Ni Marquez a taga pagilian ti Columbia ti immawat met iti Nobel Prize for Literature idi 1982 ken nangipauso ti sinurat a magical wenno magic realism.

Adu dagiti nom de plume a nalatlatak nga adayo ngem ti pudno a nagan dagiti mannurat. Aduda ngem mangdakamattayo laeng iti sumagmamano. Kas koma ti bigbigbigetayo a mannurat a ni Anatole France, maysa met gayam a nom de plume ni Jacques Anatole François Thibault. Ken ti paboritotayo a mannurat, nga eksperto iti twist ending, ni O. Henry, maysa met gayam a nom de plume ni William Sydney Porter. Ni Mark Twain, a maysa a nom de plume, nalatlatak pay nga adayo ngem ni Samuel Langhorne Clemens a makinnagan; ad-adu iti makaam-ammo iti lubong ken ni mannurat ken philosopher ni Voltaire a maysa laeng a nom de plume ni François-Marie Arouet. Ti nalatak a mannaniw a ni Joyce Kilmer ket Alfred Joyce Kilmer ti pudno a naganna.
Iti agdama, nagadu dagiti libro ni Ayn Rand kadagiti bookstores ken nagbalbalinda pay a best seller. Pudno la unay a nalatak ni Ayn Rand a nom de plume ni Alisa Zinov'yevna Rosenbaum. Uray ti nalatak a mannurat ti “Harry Potter” a ni J. K. Rowling ket awan met kano iti katukadna dayta “K” iti nagan ni Joanne Rowling a makinnagan a pudno. Awan ti middle initial ni Joanne.

Iti literatura Ilokana, adu met dagiti nagar-aramat iti nom de plume. Maysa ditoyen ni Juan Hidalgo, Jr. a nagaramat iti dua a nagan ti babai a kas nom de plume, ti Juliet Zamora ken Ruby Peña Rosal.

Babai? Wen, adda a dagiti mannurat a lallaki a nagaramat iti nagan ni Pinay a kas nom de plume. Kas kada, Rio Alma ni Virgilio Almario, Ester Aragon ni Efren Abueg, ken ti nalatak unay a Lola Basyang ni Severino Reyes.

Uray ni nalatak unay a Francisco Baltazar ket nom de plume ni Francisco de Cruz Balagtas. Uray idi panawen ti Kastila, Amerkano, Hapon, panawen ti rebolusion, ket ita a panawen ket nagar-aramat dagiti mannurat ti nom de plume.

Ngem ti kaaduanen ti nom de plume a mannurat ket ni Marcelo H. del Pilar a nagaramat iti sangapulo ket tallo a nagan. Puonayen! Isuda dagitoy, Plaridel, Dolores Manapat, Piping Dilat, Siling Labuyo, Kupang, Haitalaga, Patos, Carmelo, D. A. Murgas, L.O. Crame, D.M. Calero, Hilario, M. Dati.

Adu dagiti nalalatak a mannurat a nagar-aramat itoy. Babai man a mannurat wenno lalaki. Umuna, saan a panangilemmeng ti kinaasino a kas iti panangipagarup ti kaaduan no di ket ti kinawaya ti asinoman nga agdakiwas sadinoman iti kayatna a papanan nga awan iti sungsungbatanna a reaksion maigapu iti kinaasinona iti dayta a sinuratna. Adda kabukbukodanna a biag a maiduma iti kabibiag iti pinutarna wenno pinarsuana a karakter. Ta rumbeng laeng nga agsina ti biag ti mannurat iti pinutarna.
Makadua, saan a showy wenno naparammag a mannurat ti agar-aramat wenno nagaramat iti nom de plume. Dayta ti agdadata a kinapudno. Saanna a lubong ti agsao iti nagapuananna. Saanna nga ibaga iti asinoman wenno ipannakkkel ti nagapuananna. Umanayen nga isu ket isu.

Kaniak a biang, saantayo a kabukbukodan iti panagsuratan. Inakemtayo laeng daytoy a naikumit kadatayo a pagrebbengan no maibilang a pagrebbengan daytoy. Adda awis iti kaunggan a tungpalentayo wenno pagustoantayo total awan met ti mapukaw kadatayo no intay aramiden. Daydiay nga awis ket isu ti panagsurat. Saan ngarud a dakkel nga aspeto a karaman ti kinaasino kadaytoy a banag.

Ti makinkukua daytoy a kinasirib awan sabali no di Mannakabalin. Adda pay aya sabali? Inaramatnaka laeng a mangipaduyakyak ti kinaadda ti pannakabalinna wenno binagaannaka laeng a kabaelam met ti kas iti kabaelan dagiti tangtangaden ken pinagraeman. Saanmo a kukua. Nagubbog laeng kenka dagiti balikas nga adda iti nagtaudanna. Nagburayok kenka. Naaramatka laeng a nagubbogan. Saanmo a kukua, ta apagbibiittayo laeng met ditoy a lubong. Agtalinaed dagita nga ubbog ti kinasirib iti lubong. Ngem sika, panawamto daytoy a lubong. Saanka nga agnanayon ditoy. Ngem daytoy a kinasirib a simmakduan ken imminuman dagiti bituen ti literatura ket addanto latta ditoy lubong, ta agnanayon met ti kinaadda ti Mannakabalin; isu a ti dayag ken pannakabalinna ket agnanayon ti kinaaddana.

Immaytayo ditoy a lubong. Adu dagiti bukel ni ayat nga intay naimatangan. Maysa ditan ti panagsuratan. Kas napili a nakakita iti ayat, akmentayo laeng ti paset a pannakaipaduyakyak wenno aramiden laeng ti paset nga intay pinidut ken ipaduyakyak. Iti ayattayo nga agsantak daytoy nga ‘ayat’ iti sumarsaruno a kaputotan. Wenno pimmiduttayo laeng kabayatan iti intay panagdaliasat.

Saan ngarud a pagdidinnuskitaran no apay a nagaramat ti nom de plume ti maysa a mannurat. Agpapada dagiti rason a napintek, nga isu dayta iti pannakipaset wenno pinatgan ti kiddaw a nasken a makipaset kadayta nga aramid.

Kaniak a biang, saanak pay laeng a konektado iti Saringit Chronicle ken Tawid News Magasin, agar-aramatakon kadaytoy. Saan nga importante a magemgeman ti nagan a kas mangitayok iti kinalatak no di ket umanayen iti pannakilaok ken nakigamulo iti nagan ti arte. Mas importante ti naaramidan ngem ti kinaasino ti nangaramid; total, kas nasaotayon, adda ti nagtaudan dayta a naaramidan. Saan a kukua.

Adda ti sumagmamano a nom de plaume nga intay ar-aramaten iti agdama. Ngem kas nakunatayon, saan a ti kinaasino ti nangaramid no di ket ti napateg, ti naaramidan. @

Nabileg Ti Balikas

Iti maudi a lawas ti napalabas a tawen ken dagiti umuna nga aldaw itoy a tawen, kapudpudotanna la unay a tungtongan iti internet ti maipapan iti klasiko a nobela ni Mark Twain “The Adventures of Huckleberry Finn.” Adda ti reprinting daytoy, ket ti balikas a ‘nigger’ ket masukatan babaen iti ‘slave’ ta daytoy kano ti maitutop iti agdama a panawen, segun kadagiti agiprinta.

Napasamak ti nagduduma a reaksion ken diskusion.

Saan la ngamin a ti balikas a masukatan ti yan ti argumento no di ket ti maparnuay nga epekto dagiti agsupadi a panirigan. Nalawa unay ti sinakop dagiti argumento.
Masagid ngamin ditoy ti kinaasino ti puli ken ti maitutop nga edukasion. Adda met ti nagbatayan dagiti saan a mangayat iti ‘editing’ ta makuna nga agbaliwen ti idea ti author. Nabileg ti balikas, ta ikeddengna ti panirigan ken pannakaawat.

Saan a nailaksid kadatayo ti kinabara ti diskusion. Adu iti intay nagpaliiwan kadagiti nadumaduma a kapanunotan dagiti readers dagiti artikulo maipapan itoy. Panggep ngamin daytoy iti pannakairuar iti kabarbaro nga edition a nasukatan dagiti balikas a ‘nigger’ iti ‘slave’ ken ti ‘injun’ iti Indian tapno kano maliklikan ti saan a nasayaat nga epektona iti edukasion dagiti nangisit a Kano. Adu iti nangayat ti pannakabalbaliw dagiti balikas. Adu met iti saan a nangayat iti pannakabalbaliwna.

Saantayo a nakibiang iti tungtongan. Nagpaliiw laeng. Nagobserba. Inamiris dagiti argumento ken rasones iti agsumbangir.

Kalpasanna, inaramidtayo daytoy a sinurat. A kas pangipeksaantayo met ti kapanunotantayo maipapan itoy ken ti reaksiontayo.

Tinimbang a nalaing ti nagbatayantayo. Ta iti kapanunotantayo ket ngamin saan unay a madlaw ti epektona daytoy a banag kadatayo; ta ngamin maibilang a racial issue daytoy lalona kadagiti kadagiti nangisit a marikna iti pannakaibaba. Saantayo a nakibiang ta saantayo a narikna ti kinadagsen dagiti balikas iti kas iti kinadagsen unay a marikrikna dagiti maseknan. Nalabit a ti rason ket addaantayo met iti kabukbukodan a pakasaritaan a maiduma la unay iti pakasaritaan kadagiti nangisit ken puraw. Dagita nadakamat a balikas ket saantayo unay a narikna unay iti pannakasagid ta maiduma la ngarud met ti pulitayo, maysa a Kayumanggi. No nasagid man bilang saan a direkta, ngem karaman wenno nairaman iti tungtongan no ibasar ti pakabuklan ti saritaan ket maipapan iti racial discrimination.

Nupay kasta, a ditayo nakiraman iti saritaan, nagpaliiwtayo ketdi. Ta no maipapan ti racial discrimination ti saritaan, uray no saan a direkta ti pannakairamraman, mariknatayo lattan iti pannakasagid-bassit gapu ta maysatayo a Kayumanggi.

Inkeddengtayo iti nagpaliiw laeng. Inamiris dagiti tugottayo ken naglabsanntayo iti literatura, a kas pagibasarantayo iti bukodtayo a kapanunotan. Isu a saantayo nga insigida a sinurat daytoy nga artikulo, ta addatayo laeng iti tengnga wenno iti igid. Ngem maipasiguradok iti kinaadda iti intay pannakairamraman iti tungtongan, kayattayo man wenno saan.

Iti sabali a banda, saan a nailaksid dagiti klasiko a libro nga intay nabasbasa nga abridged edition. Condensed wenno shortened a naipablaak para kadatayo a Filipino readership. Dagiti nalalatak a sinurat dagiti nalalatak a manurat. Naamiristayo nga adda met dagiti nasukatan a balikas—balikas laeng a saan ket a ti konsepto wenno idea. Adda pay dagiti naipatarus iti nalaglag-an a balikas tapno maawatan ken tapno maliklikan ti saan a nasayaat a panirigan nga ibunga ti patarus.

Kadatayo, iti bukodtayo a kapanunotan, makitatayo ti puntos wenno dagiti puntos a nagbatayan ti pannakabalbaliw kadagiti nasao a balikas; ngem kas iti maar-aramid iti Biblia ken dadduma pay a libro a nabasbasatayo, lalona kadagiti partuat ken aramid iti akademia ket inaramatda ti cross-reference wenno footnote a kas panangilawlawag.
Footnote a saan ket nga endnote a gagangay wenno nakairuamanen a maus-usar iti Literatura Ilokana a pangilawlawag ti author kadagiti balikas nga itudingtayo a mangibunga iti nakudrep a pannakaawat dagiti agbasbasa. Uray datayo, dagiti sinurattayo ken nagus-usartayo met iti endnote, lalona kadagiti dandaniwtayo.
Iti kapanunotantayo, mabalin daytoy a proseso tapno maliklikan iti nakana unay a susik ken saan a panagkikinnaawatan. Nabileg unay ti balikas.

Adu metten dagiti nabasbasatayo a koleksion dagiti ababa a sarita, a nagaramatan ti/dagiti editor iti footnote a kas panangilawlawag iti balikas a mapagduduaan wenno mangipaay iti nauneg nga interpretasion iti agbasbasa. Ket gagangay a basaentayo pay nga umuna ti footnote(s) sakbay nga ituloy ti basbasaen tapno nalawlawag iti intay pannakaawat iti basbasaen.

Ti nasao a nobela ni Mark Twain ket naaramid pay a kas pelikula ken naipatarus iti nadumaduma a lenguahe. Mairaman metten iti Tagalog. Ti ABS-CBN ti nangiserye idi pakpakauna ti 1990’s. Kadagidi a panawen, addatayon nga agsursurat kadagiti radio drama scripts ken dagiti anunsio.

Kadagidi a panawen, bassit pay laeng ti buridekmi, saan pay nga agiskuela. Ket tapno makaimakiniliaak iti maysa wenno dua nga script sakbay ti panagluluto, nasken a lukatan ti telebision ket il-illekanto metten ni buridek ni Huckleberry Finn. Nawaya a makasuratak.

No maminsan, nabileg unay ti balikas. Baliwanna dagiti panirigan ken pammati. Ti kapanunotan ti sabali ket saan nga isu ti kapanunotan ti sabali uray no sangsangkamaysa nga idea.

Ngem nakarkaro ti epekto daytoy no ti balikas ket maibilang a panangibaba ti puli. A kas iti mapaspasamak iti nobela ni Mark Twain.

Ti balikas a ‘nigger’ ket nababa la unay a balikas kadagiti nangisit. Saan a maitutop kadakuada. Maapektaranda wenno dakkel ti epektona dayta a balikas. Makasugkar. Ta kas kunatayo, nabileg unay ti balikas. Uray ti balikas nga ‘injun’ wenno Indian American ti nalawag a kaitutopanna.

Panggepda a sukatan dayta ‘nigger’ iti nalaglag-an a balikas ken panagdengngeg iti ‘slave’ tapno maikkat ti makasugkar a rikna dagiti maseknan.

Ti kangrunaan a rason ket mabasa daytoy a kunada: “To delete the word “nigger” from its 200-plus appearances in The Adventures of Huckleberry Finn by Mark Twain, and replace it with “slave,” is to evade the problem of education. It is to falsify a world as a precondition for teaching about it.”

Insungbat met ti kasungani, “There are vast differences between calling a character “nigger” and calling them “slave.” They are not interchangeable. Writers choose their words thoughtfully. Our words create, color, layer and texture and contextualize the stories we tell. The notion that one can change one of those carefully chosen words -- much less 219 of them -- to suit their perception of contemporary mores and eliminate the possibility of hurt sensibilities is an abdication of a teacher’s responsibility to illuminate and guide students through an unfamiliar and perhaps difficult text. What’s next? Substituting orange for red in a painter’s work because some observers find red too aggressive?”

Adda dagiti balikas a nalag-an iti maysa a puli ket nadagsen met iti sabali. Saan nga agpapada iti panagsaadna.

Kadatayo laeng, adda ti balikas a nalag-an iti sabali nga ili, idinto a nadagsen dayta iti sabali nga ili.

Ti balikas a ‘letse’ wenno ‘litsi’ iti probinsia nga Ilocos Sur, wenno kunaenta laeng nga iti ilimi a Narvacan ket nadagsen unay dayta a balikas a sumrek iti lapayag. Dayyegenna ti utek. Maysa a balikas iti panagunget, makaunget, manglais, mangibaba ken dadduma pay a negatibo a pakaiturongan.

Ngem iti La Union, ti balikas a ‘letse’ wenno ‘litsi’ ket maysa laengen a gagangay a balikas, nakalaglag-an a sumrek kadagiti lapayag, ta maibilang dayta a balikas a kas maysa nga ekspresion wenno arkos dagiti isawang.

No mapasamak dayta kadatayo nga Ilokano, kas maymaysa a puli ni Kayumanggi, anianto la ketdin a saan a mapasamak dayta a banag kadagiti saan nga agkapuli? Ti puraw ken ti nangisit?

Dayta ti mapaspasamak.

Ti balikas a ‘nigger’ kadagiti nangisit a puli ket nadagsen unay dayta a balikas a sumrek iti lapayag. Dayyegenna ti utek. Maysa a balikas iti panagunget, makaunget, manglais, mangibaba iti kinaasino ken dadduma pay a negatibo a pakaiturongan. Nalaglag-an no maaramat ti balikas nga ‘slave.’

Agpada dagiti dua nga agkasungani nga ayunanmi dagiti rasonesda. Awan ti tudoenmi nga al-alaenmi. Isu a ipaganetgetmi a masurotan koma dagiti agsungi a partido ti kapkapnekan tunggal maysa.@

Dagiti Di Maus-usar a POV



Ti first person plural, ti second person plural ken third person plural dagiti point of view (POV) dagiti sinurat a saan a maus-usar. Diak maibuksilan dagiti rason no apay a dida maus-usar. Saan nga ammo ni Ilokano iti agusar kadagitoy? Diak mamati. Talaga a diak patien a saan a kabaelan ni Ilokano daytoy a paglaingan. Adda ket paglainganen a di kabaelan ti puli?

Ngem apay ngarud a nakiskisang pay ngem bandos iti inda panagparang dagitoy a POV? Dayta ti diak a maawatan. Dayta ti topiko nga intay pagsasaritaan.

Nakalawlawa ti tay-ak ti panagsuratan. Adu dagiti pagapitan wenno pagpurosan iti suraten. Adu met dagiti panirigan (POV) a manmanao a naadakan, naminsan laeng a naiparang ken adda pay iti saan a pulos a nabaddekan. Ngarud, adda pay laeng dagiti bangkag dagiti suraten a nakatiwangwang laeng wenno agkalkalaegan. No apay a saan nga adakan ken pagpurosan iti bunga ti panunot, saanko a mailadawan iti rason malaksid iti pagarupek a kinaawan iti nangiyusuat wenno nangbusat a nangadak itoy. Awan iti nangirugi a pagtuladan ti sabali. Pagapitan wenno pagpurosan kunatayo, umno la unay, ngem saan pay laeng a nasulaan wenno awan iti nangsula wenno nangiyuna nga agpuros kadagiti bunga. Kasta ti panangipagarupko a gapuna.

Saantayo a lagidawen dagiti bangolan a mannurat itoy a banag; ta ngamin ginaudanda ti bukodda a bilog iti inda panaglayag iti tay-ak ti panagsuratan. Agkurangda kadagiti material iti inda pagadawan kadagitoy a banag. Ngem iti laksid itoy, inkagumaanda pay laeng iti naglayag. Kasta ti kinapingetda a nangpadur-as ti Literatura ni Saluyot. Saan a kas ita a panawen, nga adun dagiti pagadawan nga impaay ti teknolohia. Ket karamanen daytoy topikotayo itoy a sinurat.

Intay man ngarud mangtaldiap manen, ta naiparangtayo idin dagitoy ngem saantayo a diniskas wenno nagiinnadalan.

Ta ania ngamin aya dagitoy?

Unaentayo nga ibuksilan ti 1st Person Plural, a namnaminsan pay laeng a nausar iti literatura Ilokana, segun kenni Reynaldo A. Duque. Awan met iti nadlawko ken nasalawtayo a nagaramat itoy. Malaksid ti dinakamat ni apo Rey Duque.

Ti second person plural ket saan a pulos a nausar wenno saan nga ammo ni Ilokano iti agsurat iti kastoy? Diak patien. Talaga a diak mamati a di kabaelan ni Ilokano iti agsurat iti kastoy a POV. No kabaelanna ti second person singular, di kabaelanna met ti plural? Ania la ketdin, adda ketdin saan a kabaelan ni Ilokano a paglaingan? Ngem dayta laeng a, ta awan iti nangirugi wenno nangiyuna a mangbanabana regget ti sabali wenno mangited iti impluensia a mangputar met iti kabukbukodan.

Ti Third Person Plural? Mabalin nga observer (di ammo a narrator) wenno participant character (maysa kadagiti agbibiag iti sarita) daytoy ngem iti irig ken punto a para iti adu; saan a para iti maymaysa laeng.

Dagitoy ti saan a maus-usar a POV.

Kas kadaytoy 1st Person plural a point of view wenno kangrunaan a timek iti uneg ti sinurat.

Para iti daytoy a partikular, ken/wenno itoy a sinurat, agsaotayo ti maipapan iti literatura.

Ta ania ngamin aya daytoy?

“…eksperimental a sarita iti Iluko.” Kinuna ni Reynaldo A. Duque iti librona a ‘No Agsuratka iti Sarita’ ken mabasa iti panid 79. Kasta iti panangiladawanna.

Nangadaw iti maysa a sarita Iluko wenno kakaisuna a sarita a nakaaramatan iti kastoy a POV. Adtoy man ti maysa paset ti sarita:

“Katibok ti eksamenmi iti dayta a semester idi sumangpet ni Pancho manipud idiay Manila. (Nabayag a nagturposkami iti kolehio ngem namitlo a nagsardengkami nga agadal. Ngamin, no sumarungkar ti nepnep ken bagio, bumaba ti apit ket awanen ti busbosenmi iti eskuela.) Siguro, umay mangala iti abastona, kinunami. Ngem dua, tallo, uppat a lawas iti napalabas ket di met laengen agsubli ni Pancho iti siudad.

“Wenno adda sakitna?” nagatapkami.

Awan. Saan met a sumarsarungkar ti doktor iti balayda. Wenno mapan koma ni Pancho iti ospital.

Naminsan, nalabasannakami ni Pancho nga agtutungtong iti imbornal iti asideg ti balayda. (Kankanayon nga adda iti sentro, iti ummong dagiti kabaddungalanna; rabiin no agawid. Masansan a nabartek.)

“Hi!” linugayannakami ket nagsardeng.

Sinaludsodmi no apay a di pay agsubli idiay Manila.

Immisaem laeng. “Intayon dita,” kinunana ketdi nga intudona ti tianggi ni Nana Paong.

Nagkikinnitakami. Adda la ketdi saritaen daytoy.

Ditoy, inlawlawag ni apo Duque ti kakaisuna a sarita iti Iluko a nangaramat/nagaramat itoy a POV, ti sarita a ‘Casa Fernandez’ a sarita ni Peter La. Julian.

Daydiay “siak” ket nagbalinen a “kami”. Siak – singular. Kami – plural. Isu a maawagan iti First Person Plural Point of View.

Kuna pay ni apo Rey Duque nga uray ni nalatak unay a nobelista, Ayn Rand ket inaramatna met iti nobelana a ‘Fountainhead.’ Ni Ayn Rand a nom de plume ni Alisa Zinov'yevna Rosenbaum.

Idi met pakauna ti 1991 a nabasak daytoy a sarita ni Peter La. Julian, iti maysa a libro. Dimmagasak idi iti Philippine Information Agency iti San Fernando, La Union. Masansan idi a dumagasak dita, ta adu ti mabasa iti libraryda. Dita met nga agtrabaho idi ni Manong Peter La. Julian ken Manong Manuel Diaz. Kalpasan ti pannakabasatayo ti sarita, nagarapaaptayo a makasurat koma iti kasta a POV ngem nagpatingga laeng iti arapaap idinto a duan a dekada ti napalabas.

Iti pagiwarnak ken magasin, saan a kayat ni mannurat E. B. White ta kas kunana, “impression that the stuff was written by a set of identical twins or the members of a tumbling act,” a mabasa iti libro a “The Random House Guide to Good Writing” ni Mitchell Ivers a naipablaak idi 1991. Dayta ti rasonna.

(Agyamanak unay ken ni Manang Chit Quintero ti nalaing a mannurat ken periodista iti Bangued, Abra ta naaddaanak iti kopia itoy a libro.)

Ngem adda ti mangus-usar kadaytoy, maysa ditan ti kolumnista iti ‘The New Yorker’ a ni Lillian Ross.

Isu a kuna ni Mitchell Ivers, “The voice is appropriate when speaking for a group of people who share your views to an audience that similarly share those views. It can, however, sound smug and elitist, and it should be used with caution … the first-person plural is often less impersonal than the third person and less egocentric than the first-person singular.”

Nasken unay ti panagannad ken panangamiris ti topiko ti sarita no maiparbeng met laeng nga isu ti pangaramatan itoy a POV. Ta sakbay nga agsurat, amirisen met a nalaing no maitutop wenno saan ti usaren a POV wenno saan; no daytoy ket komportableka met laeng a mangsurat wenno kayarigam iti mabekbekkel iti inka panagsurat. Maisingasing ngarud iti panangamiris itoy a banag.

Mabasa met iti Wikipedia.Org: “In the first-person-plural point of view, narrators tell the story using "we". That is, no individual speaker is identified; the narrator is a member of a group that acts as a unit. The first-person-plural point of view occurs rarely but can be used effectively, sometimes as a means to increase the concentration on the character or characters the story is about. Examples: William Faulkner in ‘A Rose for Emily’ (Faulkner was an avid experimenter in using unusual points of view - see his ‘Spotted Horses’, told in third person plural), Frederik Pohl in ‘Man Plus’, and more recently, Jeffrey Eugenides in his novel ‘The Virgin Suicides’ and Joshua Ferris in ‘Then We Came to the End’.

Dayta ti mangiparangarang a nabayagen a maus-usar dagitoy a POV.

Napamalangaak pay idi nabasak dayta ‘A Rose for Emily’, iti panid 443-449 iti libro a Fiction 100 An Anthology of Short Stories nga impablaak ti Mcmillan Publishing Company iti New York. Saan laeng a dayta ngayed ti naglaok a POV no di ket immatras pay ti pakabuklan ti sarita. Immuna a naibaga ti pannakatay ni Emily Grierson, sa nadakamat ti pakasaritaanna. Naisabali met saan?

Adda met sarita iti Iluko a nasurat a kastoy. Maymaysa laeng ti naputar a kastoy a sarita iti Iluko, ti sarita a ‘Apay Ngata, Sabong, A Naisalsalumina?’ a sarita ni Atty. Benjamin Pascual – immuna a naiparang ti pannakatay ti asawana sa nagatras ken naggibus idi damona a pannakasirpat. Isu a kunaen dagiti komentarista idi nga uray irugim a basaen iti gibusna wenno iti tengnga ti sarita sa igibus iti rugina mabalin latta. Agpada ngamin nga episodic dagiti sarita da Faulkner ken Tata Ben.

Sinurat dagiti singin wenno sumisirko a kuna ni E. B. White ta uray sadino iti pangirugiam a panangbasa – iti rugi, tengnga wenno iti gibus mabalin latta. Agbaliwbaliw met ti POVna – gapu iti pannakailawlawag dagiti pasamak.

Ngem nasken la unay ti panagannad itoy no suraten. Ta komplikado. First Person Plural ti POV, ngem no agidetalie ti maipapan dagiti dadduma pay a tignay ken gunay, ken ti maipapan kadagiti dadduma pay a karakter, singular ti maaramat.

Pinadastayo met iti nangsurat itay nabiit. Tapno matungpalen ti nabayag a panggep – iti duan a dekada. Ken kalpasan iti dua a tawen a napukawtayo no kasano iti agsurat gapu iti pagpukaw iti lagip wenno nagpasugnod ti musa ti panagsuratan, adtoy itan. Adtoy man a nangadawtayo iti maysa a paset ti sarita:

“Eksakpor, compañero! Buenas dias, asta la vista. Addaka iti Purok La Loma! Dita makin-ammianan a purok ti Cubao.” Inellekanmi ni Butirog a kellaat a timmakder, simmungbat ken nangtambotambor pay ti kimmaramba a buksitna babaen kadagiti dakulapna, agsasaruno iti panangkiddayna ti sangaili. Napasig ti tono ti panagsasaona a kunamla no nabayagen a kabaddongalanna ti sangaili. Kadakami a tallo, isu ti kalaingan a sumao. Siguro a ket, gapu ngata, ti nagrarapit a sallapiding dagiti bibigna?

“Ania nga eksakpor nga ibagbagam met?” Tinalliawmi ni Allit a nagrupanget, kinudkodna ti semi-kalbo a buokna. Iparagupmi lattan a dinansa naawatan ti pasakalye ni Butirog. Nalawag a nakitami ti napartak a panangpidut daytoy ti napalanas, manileng ken bassit a kumunig a banag a kas kalukmeg ti tammudo, ngem kasla nakigtot ta nagkuyegyeg pay ken inibbatanna met laeng a dagus sana impunas dagiti kanawan a ramayna iti kanigid a laylayan ti pantalonna idi naamirisna ngata a tumangtangken gayam ken aggangon a lugit ti manok. Imlekkami ta bebbeb met ni daytoy, ti la ket mapidpidutnan ti laglag!”

Manipud dayta iti sarita a napauloan iti ‘Narvacan’ ken saan pay a naipablaak. Ipablaaktayo iti mabiit. Sigurado dayta.

Dayta ‘mi’ (plural a POV) ket nagbaliw – immallatiw -- a napan iti ‘na’ (singular POV) no agidetalie, sa met laeng agsubli met laeng iti plural form. Usigen a nalaing ti ehemplo ti sarita ken ti ehemplo iti sarita a ‘Casa Fernandez’ ni Peter La. Julian, ken ti sarita a ‘A Rose for Emily’ ni William Faulkner.

Nalabit a dayta ti maysa a rason ni E. B. White a nagkunaanna a sinurat ti singin wenno sirkero ti kastoy a POV. Ta agsirkosirko/agalla-allatiw. Isu a rumbeng la unay iti panagannad itoy, no kastoy ti POV ti suraten a sarita, kas iti balakad ni Mitchell Ivers ti Random House iti New York. Makasursurotayo babaen iti idedengngeg kadagiti balakad. Lalo kadagiti bangolan.

Iti met Second Person Plural, awan a pulos ti nangkuti daytoy. No tinto pay Second Person Singular ket nakiskisang pay ngem bandos ti panagparangna, anianto la ketdin iti plural? Isu a saan a nakakaskasdaaw nga awan iti nangadak.

Iti Second Person Singular, agparang daytoy a klase ti POV basta agsurat la ketdi ni Rudy Tabaco iti Sto. Domingo, Ilocos Sur, ta naynay a daytoy ti aramatna a POV kadagiti saritana. Napigket met iti lagip ti sarita ni Clesencio Rambaud a “Inton Kaano Manen nga Agkitata, Liza?” a kastoy met ti POVna.

Kadakami a biang, maysa a naratibo a sarita ti agaramat iti kastoy a sarita. Amin ket naratibo. Awanan iti dayalogo a mabasa. Awan a, ta daydiay laeng narrator ti agsasao ken saan a pulos a sumungbat ti kasasaona agingga gibus ti sarita. Ket no usaren ti plural form, mabalin latta met a, ta kas iti panangawatmi iti pananglawlawag ni Mitchell Ivers, ibagian ti narrator ti adu wenno maysa pay a persona a kapada ti kapanunotan ti narrator wenno agsasao.

Awanan dayalogo a sarita? Adda met a. Naratibo ngarud.

Nabatombalaniak pay idi damo a makabasaak iti kastoy a sarita idi katengngaan ti 1980’s, idi damo nga umatenderak iti kombension ti GUMIL sadiay Suso Beach. Ti sarita ni Manong Manuel Diaz. Saritana iti English ken nailibro.

Ngem ti kapintasan amin kaniak a naratibo a sarita (awan a pulos ti dayalogona) ket ti sarita ni Daniel Orozco a napauloan iti ‘Orientation’, a nabasak idi 2006. Manipud daytoy iti libro a nakaurnongan dagiti sarita a ‘The Best American Short Stories 1995’ ken inedit ni Jane Smiley; koleksion dagiti duapulo a napili a sarita manipud iti ginasgasut a naipablaak a sarita kadagiti magasin ken periodicals iti USA ken Canada.

Ngem itoy a sarita ni Daniel Orozco, nagtipon ken nagtibnok ti Second Person Singular ken Second Person Plural. Isu a kunami a mabalin a pagtipunen wenno pulpulosen segun iti topiko nga iparang iti sarita. Itoy a sarita ni Daniel Orozco ket orihinal a naipablaak iti ‘The Seattle Review’, ipalpalawag ti ispiker ti pakabuklan ti sibubukel nga opisina, dagiti empleado no ania ti kababalinda, ti bossda, no ania ti maiparit ken mapalubosan nga aramiden ken dadduma pay; orientation daytoy para iti agdadamo nga empleado iti maysa nga opisina. Kastoy man ti inadawtayo nga umuna a paset ti sarita ni Daniel Orozco, a pakabasaan ti nagtipon a POV:

“THOSE ARE THE OFFICES and these are the cubicles. That’s my cubicle there, and this is your cubicle. This is your phone. Never answer your phone. Let the Voicemail System answer it. This is your Voicemail System Manual. There are no personal phone calls allowed. We do, however, allow for emergencies. If you must take an emergency phone call, ask your supervisor first. If you can’t find your supervisor, ask Phillip Spiers, who sits over there. He’ll check with Clarissa Nicks, who sits over there. If you make an emergency phone call without asking, you may be let go.”

Dayta man ti makapaisem ken makapalibbi a rugi ti sarita ni Daniel Orozco.

Makaguyogoy ken makaaring; isu a no aglaladut ti isip, yiladko manen iti mangbasa kadaytoy ket sumanikarton ti nagsamsammuyeng a gaganaygayan!

Madlaw kadaytoy a sarita a naglaok ti singular ken plural. Isu a kunami, nga agdependen daytoy iti topiko ti sarita nga iparang. Adda ti pakaaramatan ti singular, ti plural wenno isuda a dua.

Iti third person plural, iti makunami, dependen daytoy no subjective wenno objective. Kas met kadagiti dua nga immuna a POV, adda ti posibilidad a pannakaaramat daytoy iti napulpulos ken naglaok.

Maadakan koma dagitoy iti Literatura Ilokana.

No maminsan, ti regget a panageksperimento kadagiti suraten ket maysa met a naisangsangayan iti benneg ti creative writing. Kaiyariganna iti mangbaddek iti lugar a dipay pulos nabaddekan. Ket dayta nga ibabaddek, maysa a karit iti kabaelan iti asinoman a mangpadas itoy a paglaingan. Maysa nga adbenturero – naisangsangayan nga adbentura a dinto pulos a magatadan.

Kas maysa nga agessem iti literatura, maysa met a dana iti mangtalunton kadagiti saan pay a naadakan nga isu iti ibudak a nagapuanan. Agpasurongtay koma itoy a tay-ak a sipipinget ken agtultuloy iti panagtakuat kadagiti banag a mangnayon iti ammo ken kabaelan…@

Bugbugtong Iti Sirok Ti Bayakabak







Once there was a love/Deeper than any ocean…

MINIRA ni Mang Brando ti relo iti punguapunguanna. Agalasdiesen iti sardam. Nakatugaw iti paramaysa a sofa iti nadaeg a salas. Napanunotna a panawen metten nga agawid. Nasken nga agpakadan. Agsalsalan dagiti puraw a kurtina dagiti silulukat a tawa babaen iti nalamiis a pug-aw ti kasalengan.

Agalassiete iti nakuyem-makatudtudo a sardam idi a nagpa-Tagaytay da Joel ken Hazel – ta sadiayda nga ag-honeymoon. Inyupreser ni Mang Brando ti nalabaga a RAV4 a luganna nga usaren dagiti dua. Ta kas kunana, narigat ti agpasiar nga awan luganna. Total ammoda a pareho iti agmaneho.

Timmakder idi makitana nga agpasalas ni Manang Lilia, a naggapu iti kusina. Minatmatanna. Napintas pay met, nakunana iti nakemna, uray no agedaddan nga agpada iti uppat a dies ket kagudua. Ita laeng manen a maibayagna a matmatan ni Manang Lilia. Iti sakbayna, saanna a maibayag a perngen ni Manang Lilia. Ita laeng manen nga agtungtongda a dua. Ita laeng aldaw – wenno nagmalem ken ita a sardam laeng manen nga agsabat dagiti matada. A naginnisemda. A nagkinnatawada. A naginnangawda. Di ammo Mang Brando no apay a nabaelanna a sinango dagitoy. Nalabit a kas iti mapalpaliiwna, nabaelan met ni Manang Lilia? Naiparangda kadagiti sangailida a dipay napigis ti ladawan – ngem ammo ti kaaduan, sigurado dayta, ta nabayagen daydi a panawen a limmabas iti nganga ti tawa.

Ngem di mailibak ni Mang Brando, ammona a saan a panagpammarang dagiti isemna, dagiti katawana ken dagiti perrengna kenni Manang Lilia. Naiyaon dagita nga aramid manipud iti kaadalman a tukot ti pusona. Saan a kinaulbod ti marikriknana, pudno amin dagita.

Saan ngamin a napagkedkedan ni Mang Brando ni Hazel idi ibaga daytoy a mangrabiida pay; ken nasken a palubosanda pay dagiti agassawa nga agpa-Tagaytay. Sisasango ni Manang Lilia idi kiniddaw ni Hazel dayta, isu nga adda pay laeng agingga ita. Nga isu ti kauddian nga agpakada.

Napaliiwna a nupay dua ket kaguduan a dekada ti napalabas, adda pay laeng ti pamuyaen ni Manang Lilia. Saan pay a nagkupas ti sukog ti pammagi daytoy; a ti rason nga immapay iti panunot ni Mang Brando ket ti panag-aerobics daytoy a binigat, a kas nasao ni Hazel idi nadamagna no ania ti pakakukikoman ni Manang Lilia. Nakarit pay laeng ti barukong daytoy, sibubukel. Nupay madlaw ti immabante nga edad, adda pay la ti sigud a kinapusaksakna. Naraniag pay laeng ti rupana lalo no umisem ket lalo pay a lumawag dagiti narangrang a matana. Nauneg pay laeng ti wayas a kallid iti kanigid a pingping lalo no umisem.

Linapunos iti panagbain ni Mang Brando idi nagsig-am ni Manang Lilia nga addan iti sangona, sa nagtugaw daytoy iti sangoenna a sopa. No apay met a nabatumbalani lattan a mangmatmatmat kenni Manang Lilia. Sa pagammoan ta nagsuyaab ni Manang Lilia, kanigid ti nangapput, sa kalpasanna, timmalliaw kenkuana nga umis-isem.

“A, e, a-agpakadaak metten…” nakuna ni Mang Brando ngem dina insina dagiti matana ken ni Manang Lilia. Agdungsan ti siudad, ngem saan dagiti nariing a ragutok iti barukong Mang Brando. Nalamiis ti sang-aw ti kasalengan ngem nabara ti anges ni Mang Brando. Nalam-ek ti aplaw ti angin, ngem nabara ti bagi ni Mang Brando.

“Sige. Agyamanak a, ta immayka.” Ket kinamangen Manang Lilia ti ridaw tapno lukatanna. Ti lung-ayna ti nangiwara iti ayamuom a kunam la no sabsabong ti rosas iti hardin ket lalo pay a naengkanto ni Mang Brando.

Saan a nakagunay ni Mang Brando idi matmatanna ti nalukay a lung-ay ti naka-evening gown iti maris gatas nga agturong iti ridaw. Ababa a buok ken awan pay laeng iti pakakitaan a nagluyloy dagiti laslasagna babaen kadagiti takiag daytoy. Dipay nagbaliw, nakunana.

Idi maguyod ti bulong ti ridaw, sa la naamiris ni Mang Brando iti aggunay. Napartak. Ket umis-isem daytoy a nanglabas ken ni Manang Lilia a nakaiggem iti serradora ti ridaw.

“Kasano? Innala met dagiti ubbing ti luganmo, agtaxikan a. Uray ta adu met aglabas dita batog.”

“Bay-am ta usarenda latta.” Kinunana nga umis-isem. “Ket patuloyekon…”

“Thank you a…”

“Napateg ni Hazel kaniak. Lasag ken darak. Saanko a napagkedkedan idi imbagana nga eskortak nga agpaltar – eskortanta kunak koma, sori…” inaturna ti nagbiddutanna.

“Agyamak met kenka ta dimo impaidam kaniak daydiay a gundaway.”

“Apay koma nga ipaidamko, no isu dayta ti kalikagum ni Hazel ken Joel? Saanko a mapagkedkedan dayta iti kallaysada.”

Kayatna koma pay iti sumao, ngem awanen iti maisawang ni Mang Brando a balikas. Dina ammo no apay a kellaat a nagpasugnod dagiti balikas. Kasla met imatrasdan. Kasla natikag a karayan ti mugingna. Kasla nakerrasan ti panunotna a dina maawatan. Mabusor iti bagina, masemsem unay-unay; a ngem, dina met maawatan no apay a kabusorna ti bagina! Ketdi, naulitna pay laeng iti nagpakada.

“Sige…” kinuna ni Manang Lilia.

In-inut ti pannagna ni Mang Brando iti sementado a pathway nga agturong iti ruangan. Saanna a maawatan ti bagina. Dina ammo no apay a kasla kawaw ti panunotna. Saanna a maawatan ti bagina no apay a saanna a mautob no ania dayta a marikriknana, a kasla ketdin agturong iti kanibusanan. Nagaraw dagiti bulbulong dagiti saleng iti aglawlaw, dagiti muyong, dagiti nagduduma a masetas ni Manang Lilia ngem kasla saan a makagaraw iti inna ipapanaw!

Once there was a love/Filled with such devotion/It was yours and mine/To hold and cherish/And to keep for a lifetime…

Agmalmalanga ken napasarimadeng idi maangotna ti agadiwara a sabsabong ti rosal iti ampir ti kongreto nga alad iti abagatan. Nagduduma dagiti masetas iti inaladan ni Manang Lilia ken iti abaga ti sementado a pathway, a kasla agpalpaliiw kenkuana iti inna ipapanaw. Dagiti nauneg nga angesna kasda la binaklay ti managgaysa nga addangna. Kalpasan iti sumagmamano pay nga addangna, maangotna manen ti agadiwara a sabsabong ti dama de noche, a nagrarangrang dagiti babassit a sabong iti asideg ti ruangan. Adda pay ti dama de noche iti sulina iti amianan, iti ayan ti dakkel a ruangan nga agdiretso iti sirok ti balay. Garahe dayta para iti dua a lugan – a sirok dagiti naipangato a tallo a siled ti balay.

Nagranetret ti inlukatna ti ruangan a landok. Ngem sakbay nga inrikepna, tinaldiapanna pay naminsan ti ridaw a nagtakderan itay ni Manang Lilia. Napamusiig ta nakitana nga apaghusto a naitangep ti ridaw! Simmeksek iti panunot ni Mang Brando, nga iti in-inut nga ipapanawna, buybuyaen kadi ni Manang Lilia? Wenno palpaliiwen ngata ni Manang Lilia? Inrikepna ti tarangkahan ti ruangan. Agurayen ti taxi.

Pangadaywen ti Brgy. Pinget a yanna ita ta iti makinlaud-nga-amianan ti Baguio City. Agawid daytoy iti Tip-top Pacdal iti daya-nga-amianan ti siudad. Pangadaywen-bassit. Naulimeken ti siudad, malaksid ti waneswes ti angin. Nakuyem ti tangatang, ababa ti ulep, a kasla adda manen tudo nga itinnagna. Sabagay, Hunio 18 ita, ket saan a mapakpakadaan ti tudo nga itinnagna; a no dadduma, gagangay nga agpukaw pay apagbiit ti kuriente, lalo no agbayakabak.

Tinaliawna pay naminsan ti kongreto a balay. Sinapul dagiti matana ni Manang Lilia, ngem napaay. Nauneg ti sennaayna.

Ita ta awan ni Hazel, agmaymaysa ni Manang Lilia. Kas met iti panagmaymaysana iti uneg apartmentna – ti four door apartments a pundarna. Ipapaupana dagiti sabali pay a tallo a unit.

Tinalliawna manen ti balay ni Manang Lilia. Duapulo ket lima a tawen ti napalabas, ti kaudian nga iseserrekna dayta a balay. Ti ipapanawna idi, kaiyariganna metten ti pannakapisang ti ladawanda a sangapamilia; ti pamilia a nabangon iti dinarasudos ken saan a nagawidan nga aplaw ti kinadursok ni agtutubo…

Then you went away/On that lonely day/Once there was a love…

Maikaliman a taxi ti limmabas ngem adda latta kargana. Naguray latta. Adda nariknana a nalamiis a banag a nagdisso iti ulona, dagiti takiagna ken iti bagina. Kimpet dagiti linabag ti arbis iti puraw a Barong Tagalog a suotna. Tinangadna ti nakuyem a tangatang. Agtudon. Saanen a magawidan. Kasanon?

Tinalliawna naggapuanna a balay. Naiddepen ti silaw iti salas. Nalabit a matmaturogen ni Manang Lilia?

Pumigpigsa ti arbis. Dadakkel dagiti linabag. Mabbasa la ketdi. Mangngegnan iti atep dagiti kabalbalayan iti karasakas ti napigsa a tudo nga umas-asideg. Ngem immapay iti panunotna a saan a bale ta agawid metten iti balayna. Saan a balen a mabbasa. Ita laeng met. Ita laeng…

Lalo kadi a saan a mabalin nga agsubli iti balay ni Manang Lilia? Saan a mabalin. Nakapagpakadan. Ken maysa, nalabit nga agin-inanan ni Manang Lilia. Dina kayat iti mangsinga pay. Nakaikeddengen. Nagsaruno dagiti napalabasna a taxi nga adda kargana. Dimtengen ti bayakabak. Inukradna dagiti takiagna a kasla taptapayaenna ti bayakabak. Bugbugtong a nakatakder iti sirok ti bayakabak! Nasutil ti aplaw ti angin ken nariknana kumuddoten ti lam-ek.

Nagngegna a kellaat a naibuang ti ridaw iti balay. Nakitana nga agdardaras nga umasideg ni Manang Lilia a nakapayong. Nakakawes daytoy iti bestida a panturog.

“Apay nga agkalintudoanka? Umaykan!” Makaunget ti tono ti sao ni Manang Lilia. Ngem saan a nagkuti ni Mang Brando. Kasla naidarekdek iti nagtakderanna. Dina ammo no apay a natali ti dilana. Narikna ti kanawan a dakulapna ti dakulap ni Manang Lilia a nangguyod kenkuana a sumrek. Nabileg ken napigsa ti nalamuyot a dakulap agingga nakastrekda iti uneg ti inaladan.

Nariknana ti nalamuyot a dakulap a limmukay, sa pagammoan nagdisso iti kanigid nga abagana ken mangiturturong kenkuana agingga iti porta.

“Apay a nagkalintudoanka. Laklakayan daytoy nga, dina pay mapanunot no umno wenno saan ti ar-aramidenna. Bagtit! Amangan no agsakit.” Makaunget latta ni Manang Lilia. Kunam la no kumilaw dagiti matana. Di met makatimek ni Mang Brando. “Kitaem man ne, kitaem man, naslepkan! Kuddokuddotenkanto ket ngatan, laklakayan nga, dina la ammo a panunoten!” Minesmesan ni Manang Lilia. Nagduaanna pay a linayatan iti disnog iti rupa ni Mang Brando.

Saan latta a makatimek ni Mang Brando. Dina ammo no apay a di makatimek. Saanna kabaelan a perngen dagiti makaunget a mata ni Manang Lilia. Nagdumog, naglibbi a di nagkesmay, ngem umis-isem a dina met ammo no apay nga umis-isem. Dina maawatan ti bagina; ket inakona – wen, inakonan a binalud ni panagpakumbaba. Nabileg ni panagpakumbaba ta iturongna ti tao iti umno nga aramid. Saanen a kas idi agtutubo, a nangato met ti puruana, a dina naamiris nga awan ti maala iti pinnangatoan ti isbo. Maamirisna itan. Ammona itan, ta timmayaben iti nganga ti tawa ti nangato unay a purua – those were the days!

Ngem ti saanna a maawatan no apay nga ammo ni Manang Lilia a nakatakder isuna a bugbugtong iti sirok ti bayakabak? Kayatna a panunoten dayta a banag, a sumaren ti kaipapanan ti amin, ngem nariknana ti keddel iti kanigid a bakrangna. Naitalmeg. Saan a naibbatan ti kuddot.

“Dika pay la sumrek! Dika pay la sumrek. Naglam-ek…!”

Nariknana ti panangiduron ni Manang Lilia kenkuana iti uneg ket nagtulok lattan daytoy a simrek. Nangngegna ti nairikep a ridaw ken ti pannakai-lock ti serradura. Naaddaan iti puersa a mangmatmat ken ni Manang Lilia, a nagduaan daytoy iti nagbaniekes, marurod ti langana. Ngem ad-adda a ti panangilala ni Manang Lilia ti marikrikna ni Mang Brando. Mariknana dayta a panangilala. Saan a mailadawan a panangilala. Nabileg a panangilala. Inamiris ti mugingna a dipay nagkupas ti panangilala ni Manang Lilia kenkuana?

“Ti laklakayan itoyen ta katosakto ngatan!” Kanawan ti nailayat manen a disnog iti rupa ni Mang Brando. “Ikkatemon a, dagita sapatosmo! Yalaanka iti pagsukatam!” Timmallikuden ni Manang Lilia, nga agturong iti maysa kadagiti tallo a siled.

Saan latta a makatimek ni Mang Brando. Nabbasan. Ngem ammona met, nga uray ni Manang Lilia ket nasaprian iti bayakabak. Nakaing-ingpis ti seda a bestida a panturog nga aruat ni Manang Lilia. Matimudna nga agbaybayakabak pay la iti ruar. Agangin. Nalamiis la ketdi ti aglawlaw, ngem saan a marikna itan ni Mang Brando ti lam-ek ta nabara ti bagina, a kas iti sumsumged a tungo a naladaman – nakarikna met iti pannakaladam itay, lalo idi narikna ti takiagna ti bara ti barukong ni Manang Lilia a naidennes. Ti naingpis a panturog ni Manang Lilia ti umel a pammaneknek nga awan suot daytoy a bra.

Inuksotna ti sapatosna a lalat a nangisit, sa dagiti nangisit a medias. Ngem nagtalinaed a sitatakder. Naguray kenni Manang Lilia.

Ania daytoy a mapaspasamak? Nakunana iti nakemna. Ngem ad-adda ketdi, a ti daranudor ti pimmigsa pay a bayakabak iti simmungbat ti salusodna. Bayakabak a kas iti duapulo ket liman a tawen iti napalabas – ti naudin nga idadap-awna iti daytoy a balay. Agbaybayakabak met idi, malagipna pay laeng – ti aldaw ti nadursok a tignay ti kinaagtutubo…

Now I don’t know how I can go on/Somehow I feel I can go on/Somehow I feel so all alone/Wondering where I’ve gone wrong…

Simmeksek iti panunotna, talloda nga agkakabsat da Manang Lilia. Dua a lalaki, agpareho a nars ken agnanaeddan nga agpada sadiay California, agraman ti pamiliada. Iti suli ti mugingna, agpito ngatan a tawen ti napalabas sipud pimmusay ni Nana Digna nga ina ni Manang Lilia. Saanna a nakita daydi Tata Celo nga ama ni Manang Lilia, ta balon ni Nana Digna idi nagam-ammoda ken ni Manang Lilia – agkaeskuelaanda idi sadiay St. Louis University iti BS in Accountancy.

“Ania pay la ti pampanunotem? Agtangatangaka pay laeng! Ikkatemon a dagita kawesmo ket naglam-ek!” Nakigtot ta dina napuotan ti yaasideg ni Manang Lilia, a nanglayat iti disnog ti mugingna. Linibbianna laeng nga iniseman ni Manang Lilia, a mangpumpunas itan ti nabasa nga ulona babaen iti nabanglo a tualia. “Laklakayan daytoy nga, nagbabasa ketdin! Kuddokuddotekto ngatan…” Kunana ngem umis-isem.

Ngem ni met laeng Manang Lilia iti nangikkat kadagiti butones ti Barong Tagalog. Sao a sao ni Manang Lilia iti pammabalaw, ngem di nagtimek ni Mang Brando. Kayariganna iti ubing a pagung-ungtan ti inana – marikna ti nabara a panangipateg kadayta a panagunget. Kabuyog ti panangilala dayta a panagunget.

Nagbalaw ni Mang Brando idi naamirisna, nga uray ni Manang Lilia ket nakasukat metten iti nalayak a puraw a tisiert ken bumegkes ti suotna a bra. Nakasuot itan iti puraw met la a pajama. Ammo ni Mang Brando nga agtaud iti bagi ni Manang Lilia ti maang-angotna a makapasalibukag nga ayamuom. Ti ayamuom a nangbalkot iti aglawlaw. Ti nabileg nga ayamuom a nangtali ti dilana tapno saan a makatimek; isu nga intulok lattan ni Mang Brando ti bagina a maiyanud iti agos ni pasamak.

Pinunasan ni Manang Lilia ti labus a bagi ni Mang Brando. Ngem itoy a gundaway, immapunen ti bain iti panunot ni Mang Brando, ket kinunana: “Siakon, thank you…”

“Sige, agsukatkan idiay banio. Dagitoy ti pagsukatam: tisiert, pajama, ken ti sinelas. Ikabilmo iti laundry basket dagita kawesmo, ta masapakto nga i-washing machine. Mamagaanda siguro kalpasan iti dua nga oras.”

“I-hangerko laeng. Mamagaanda siguro a mabigatan…”

“Idiay likud, iti pagbalaybayan, adu ti hanger sadiay…”

Kinamang ni Mang Brando ti CR a para lalaki idi pinidut ni Manang Lilia ti sapatosna, ket linuktanna manen ti ridaw, a nalabit nga ikabilna dagitoy iti shoe rock iti porta.

Nagsukat ni Mang Brando. Inhangerna dagiti kawesna, sana imbitin iti balaybayan a barut iti likud. Pagammuan ta nagmalanga. Nanglagip idi nadlawna ti suotna a tisiert, pajama, ken ti sinelas a pambalay. Insubli ti lagipna ti napalabas, a dagitoy ket kawesna idi, saan kadi? Iduldulin ni Manang Lilia? La ketdi! Napaisem.

Apay nga iduldulin ni Manang Lilia dagitoy a kawes ken ti sinelas iti nabayagen a tiempo? Saan a mabatok ni Mang Brando ti naadalem a salusod ti mugingna.

Nadanunna ni Manang Lilia iti salas a mangkiwkiwar iti sangabaso a gatas iti rabaw ti saucer iti sarming a center table. Nabanglo ti alingasaw ti kape a natimplaan.

“Gatas ti inumem, tapno daguska a makaturogka…” Nagsabat dagiti matada kenni Manang Lilia. Napaisem ta kas iti napalabas, no saan a makaturog ni Mang Brando, itemplaan ni Manang Lilia iti gatas. Siguro a ket malagipna pay laeng ngata, a gatas idi iti templaanna no saan a makaturog ni Mang Brando?

Nagtugaw iti sabongan a sofa ni Mang Brando iti panangigopna ti gatas ket nabang-aran ti rusokna. Pinaliiwna ni Manang Lilia a mangig-igop met ti kapena. Agkasangoda iti nagtugawan. Napaliiwna a palpaliiwen met ni Manang Lilia. Pinnaliiw. Pasaray agsabat dagiti matada. Agsasao dagiti matada iti bukodda a lenguahe no agsabatda. Adda kabukbukodan a lenguahe dagiti mata, ket maimdengan dayta babaen iti rikna. Matimud ti kinabileg ti lenguahe dagiti mata no inadipennan ti rikna.

Ngem nabileg unay ti kinaulimek iti kinatao ni Mang Brando; adalem unay ket saan a kabaelan ni Manang Lilia a batoken a lansaden ken iladawan ti nangunegna.

“Sadiaykanto akin-abagatan amin a siled…” Binurak ni Manang Lilia ti ulimek.

Nagtung-ed laeng ni Mang Brando. Ammona nga iti nagtengnga a siled ti siled ni Manang Lilia; iti makin-amianan ti siled ni Hazel, a napaliiwna a sumsumrekan daytoy. Ti imbaga daytoy ti siledda idi a dua.

“No awan dagiti ubbing, maymaysakan…” ngem di ammo ni Mang Brando no ituloyna wenno saan ti kayatna a sawen.

“Maan-ano koma? Awan met ngata ti agkilaw iti tao. Nairuamakon nga agmaymaysa…”

Immigup iti kapena ni Manang Lilia ngem adayo ti turong dagiti matana. Adda mensahe nga itantamitim dagiti matana; a kasla kalkalikaguman ti isip daytoy a rangtayan ti nagbaetan ti “idi ken ita” ngem inalunos laeng ti nauneg a sennaay nga imbuangna. Immigop iti kape sa manen nauksot ti nauneg nga anges.

“Apay a dika mangala ti kaduam? Wenno nagasawa koma? Nagsaritaanta met idin dayta a banag…”

Nagrupanget ketdi ni Manang Lilia. Kasla dina nagustoan iti nangngegna. Kasla saan nga umiso a topiko iti saritaan.

“Ay, naku! Saanen a nasken. Impaaykon ti amin a panawenko ken ni Hazel. Isun ti importante kaniak. Ita, maysan a financial specialist iti call center a pagtartrabahoanna. Ipaaykonto laengen iti apok ti nabatbati pay a panawenko…”

Saanen a nagtimek ni Mang Brando. Mariknana nga awan ti mamaayna nga agpasurong pay ti saritaan ta saanna a kabaelan ti agos, nabileg. Iyar-arasaas ti unegna a nasaysayaat laengen no agulimek. Inyibusnan ti gatasna, kabayatan a napudot pay.
Adda ti nasagid iti kaunggan ni Mang Brando iti dayta a panagulimekna, ngem dina impadlaw. Ammona a naiddep ti lamparana kadagidi a panawen. No koma ta maisubli ti timmayab a panawen, maisublina met ngata ti napalabas?

“Sika? Apay a dika pay nagasawa?”

Immanges iti nauneg ni Mang Brando. “Dipay simmangpet ti suerte. Aminek nga adda met dagiti nakarelasionko, ngem diak pay ngata gasat ti maigalut…manen!” Pinerrengna ni Manang Lilia ta nadagsen iti panangibalikasna ti ‘manen’ a kasla agpaliiw iti reaksion – aguray iti kaimudingan ti insawangna. Ngem awan naurayna. “Ngem iti naglabas a nasurok a maysa a dekada ket kagudua, imbukbokko ti panawenko iti trabahok.” Naimatanganna ni Manang Lilia a naglibbi sa immigup manen iti kape. “Isu a nakapagpundar met bassit datao, ken adda met urnong. Idi agbalawak, adun ti karenkenna ti muging.” Nagkatawa. “Lakaynak kadin, Lilia?”

“Lakaykan a!” kinuna ni Manang Lilia nga imbikag, ngem nagaripapa a dagus, ta kasla naamirisna a saan nga umno ti insawangna – a naamirisna nga agsumbangir ti tadem ti balikas – addaan iti dua a kaipapanan. Ammona a naikaglis ti dilana. Maikaglis met ti dila iti saan nga umno a balikas?

Ginundawayan met dayta ni Mang Brando. Ta iti ngiwat a mabanniitan ti ikan.
“Lakaynakon, ngarud,” Kinunana sa immisem.

Pinerrengna ni Manang Lilia a naglibbi manen, sa pagamoan kinuna daytoy: “Iyibusmo ketdin dayta gatasmo, Mr. Buencamino, ta inta maturogen!” Timmakder ni Manang Lilia. A kasla adda ti likliklikanna a sumaruno pay a pagteng. Ammo dayta ni Mang Brando. Madlawna. Mariknana.

Inkapilitan met a timmakder ni Mang Brando.

“Inkan idiay siledmo. Siakon iti makaammo ditoy…”

Nagturong ni Mang Brando iti naitudo a siled. Naipangato dagiti siled, ken tumamdag met laeng iti salas ti pasilio dagitoy, ken makita dagiti nakarikep a ridaw. Ti siled a kamangenna ket siledda idi ken Manang Lilia.

Panglawaen ti siled. Naurnos. Ngem nadlawna nga awan ti lamp shade. Minulmolan ti mugingna a daytoy ti dakkel a parikutna. Saan a matmaturog no awan iti silaw a nakudrep. Di met makaturog iti narangrang a silaw. Lalo a di makaturog iti kasipngetan. Dina ammo no apay, ngem daytan ti nakairuamanna sipud pay idi ubing. Naiyanak sadiay Brgy. Mameltac, San Fernando, La Union. Duduada nga agkabsat ken ni Manangna a Teresita, maysa a maestra iti elementaria; tallo a lallaki ti anakda ken ni Kayongna a Luis, maysa met laeng a maestro ti elementaria. Kabbalayda dagiti dadakkelda – nga agtagikua iti groseria iti tiendaan ti San Fernando.

Nagidda iti nalamuyot a kama. Ngem naatap ti turog. Saanna a maarikap. Ngem ti agdadata a lumtaw iti mugingna ket ti saludsod nga agingga iti agdama ket saan pay laeng a nasungbatan. Saludsod a kayatna a masungbatan, ta adda dagiti mapagsasaip a pagteng a no ikkan iti importansia ket maliklikan ti pannakaulit ti saan a nasayaat a pasamak a dimteng.

Apay kadi a nagsinada ken ni Manang Lilia?

Ngem ti napigsa a karasakas ti bayakabak iti atep ti nangsungbat kadayta a saludsod iti mugingna. Napigsa manen. Ken adda pay ti angin a kabuyogna.

Agkaklaseda idi iti kolehio. First year, nasingeddan a dua. Secong year, agayan-ayatdan a dua. Third year, nagkallaysadan iti hues ta nagsikog ni Manang Lilia. Fourth yearna idi ni Mang Brando idi naipasngay ni Hazel. Apagragduarna iti kolehio idi agsinada.

Ngem ania ti makagapu nga inda nagsina?

Saan a matiliw ni Mang Brando ti sungbat. Ngem immapon ketdi iti panunotna, nga iti kapisi ti pusona, adda sadiay a siled a nakapempen ti ladawan ni Manang Lilia.

Matay kadi ti umuna nga ayat? Saan kano. Isu ti kuna dagiti nabasbasana a libro. Isu a saan met kenni Mang Brando. Ngamin kadagiti nakarelasionna, saanda a naipaay ti kapkapnekanna a rikna a nariknana iti denna ni Manang Lilia. Sapsapulenna ti kinasimbeng a nariknana idi, sinapulna dayta a rikna, ngem saanna a nasarakan. Saanna nga ammo no apay a dina masarakan. Idi agangay, imbukbokna laeng ti panawenna iti trabahona iti banko.

Nagsennaay ni Mang Brando. Saanna a maawatan -- naulimek laeng, idinto nga awan ti serreg ti ngiwat ni Manang Lilia. Dominante. Dayta laeng met ti saanda a nagkinnaawatan a dua. Ket no nalipunosen ti nangato a purua, nga awanan iti naisarwag a komunikasion, agtungpal iti kas iti nagbanaganda a dua.

Immanges iti nauneg ni Mang Brando. No la koma ta saan a nagdarasudos idi, ngem nagturay met ngamin ti naganus pay laeng a muging.

Nagalingag. Nagsardengen ti bayakabak. Nagsuyaab. Ngem makaturog kadi no sigagangat ti silaw? Saan la ketdi. Sigurado a saan. Mas lalo pay a saan a makaturog no nalawag ti silaw.

Nasken a riingennna ni Manang Lilia no daytoy ket nakaturogen. Bumulod iti lampshade. Bimmangon. Inlukatna ti ridaw. Apagisu a rumuar idi rumuar met ni Manang Lilia iti siledna, nga adda awitna a lampshade!

“Amangan no dika makaturog no nakaiddep ti silaw, isu nga umayko koma ited daytoy,” kinunana. “Sori, ita laeng ngamin a malagipko,” kinunana a naggarikgik.

Immisem laeng ni Mang Brando. Awatenna koma ti lampshade idi nag-brownout!

Saan a maawatan dagiti pasamak a dumteng iti biag ti tao. Adu dagiti saan a makita iti kasipngetan; ngem lumtuadda dagita a saan a makita babaen kadagiti aramid. Ta nabileg unay ti aramid. Kadayta a kanito, nabaluden ni Manang Lilia kadagiti nabisked a takiag ni Mang Brando.

“I-I’m sorry, Lilia, ngem sika pay laeng ti agikut toy pusok agingga ita…”

“Ibbatannak…ibbatannak kunak…!” Naturay ti nabileg a timek.

Ngem ti bileg ni ayat ti mangiturturongen iti entablado kadayta a kanito. Ammo ni Mang Brando, mariknana, a kayat ni Manang Lilia iti rumuk-at kadagiti nabisked a takiag ni Mang Brando ngem saan a marikna ti lalaki dayta nga iruruk-at babaen iti tignay no di laeng iti balikas. Narway dagiti balikas ti panagkedked ni Manang Lilia; ngem narway met nga agdakiwas dagiti aramid ti Mang Brando. Kasla ketdin nageskrima ti bileg ni balikas ken ti bileg ni aramid. Agpingki dagiti bileg a maparnuay. Idi agangay, naibalat ni balikas, naabak ket inadipenen ni aramid idi nasarakan ni mawaw a bibig ti bibig ni managkedked.

Nupay naggangat manen ti silaw, napaut ti latta ti panaglantip dagiti bibig. Kas iti panaglantip ti tudo ken ti mawaw a daga. Pinagsaipna ti pegges ti darikmat tapno mabukel manen ti kalkalikaguman a karayo. Ti sudi ken imnas kalpasan ti bayakabak, nagtamed iti ulimek a mangimanmando ti amin; ta iti kabigatanna, ti lubong ket kablaawan manen ni Apo Init a nagbaklay iti baro nga agsapa…

Once there was a love/Deeper than any ocean/Once there was a love/Filled with such devotion/It was yours and mine/To hold and cherish/And to keep for a lifetime…

MAKALAWAS ti napalabas idi sumangpet da Hazel ken Joel kadayta nga agalas-otso iti agsapa. Impusotda ti napaksuyan a bagida iti sofa.

“Apagisu, mamigattayo pay sakayto rumidep.”

“Mapankami iti yan ni papa, mama. Nasayaat no isublimi a dagus ti kotsena ta bareng no ipabulodnanto pay. Adda dita batog a nakaparking.”

“Kukuayon. Gumatangak ita iti baro nga SUV.” Kinuna ni Mang Brando a rumrumuar manipud iti siledda ken mangisimsimpa ti kurbatana. Immulog iti lima pangal nga agdan. Sinabat ni Manang Lilia, sa immagek iti pingping ni Mang Brando ken isu payen iti nangisimpa ti kurbata ken kuelio ti asul a long sleeve.

Nabitattew da Hazel ken Joel. Agmalmalangada ken nakanganga.

“Kayatyo a sawen, papa, mama…” Saan a maibalikas ni Hazel ti kayatna a sawen, ta adda dagiti gundaway a saan a kabaelan ni balikas iti lumtaw ngem saan a maimameg ni aramid. Ni aramid ti aggunay a sandi ni balikas. Isu a pinagdippit laengen ni Hazel dagiti nakatudo a tammudona ken naglibbi a di agkesmay, nagkiyyet ken nakangato dagiti naingpis a kidayna nga umis-sem.

“Ay, naku! Dika man agarte-arte. Dika pay laeng nga artista ania, lauskan!” Kinuna ketdi ni Manang Lilia ket naggiddan a nagkatawa da Joel ken ni Mang Brando.

Siraragsak ni Hazel, a dagiti takiagna ket nagsinsin a nagdisso kadagiti tengnged da Mang Brando ken Manang Lilia sana inarakup ida…

Once there was a love/Deeper than any ocean… @

Pagturongam, Literatura Ilokana?


Iti maysa kadagiti lecture ni National Artist for Literature Bienvenido Lumbera sadiay Ilocos Norte National High School, Laoag City idi 20 Pebrero 2008, nagallangogan ti timekna, saan laeng nga iti Kailokoan, no dipay ket kadagiti amin rehion iti pagilian gapu iti imbitlana: “National Artist for Literature: Mula sa Rehiyon Naman!”


Dinillaw ni Lumbera ti NCCA ken CCP no apay nga awan ti nagan dagiti mannurat iti rehion a nagbalin a national artist for literature. Adda dagiti rason nga imbaga ni Lumbera no apay a naikuspil dagiti mannurat iti rehion. Gapu kano kadagiti “powerful readers” ken ti impluensiada.Ta asino aya dagitoy a powerful readers a dinakamat ni apo Bievenido Lumbera? Dagiti kano maipluensia iti academia iti Manila. Adda sangaduyog a singasingna tapno maragpat ti national artist for literature ti asinoman nga aggapu iti rehional. Daytoy man ti sangaduyog a singasingna iti lektiurna sadiay Ilocos Norte:

“Ganito ang mungkahing proseso: Una, maaaring gawing tungkulin ng bawat kinatawan na magbuo sa kani-kanilang rehiyon ng kalipunan ng mga manunulat at intelektuwal na siyang pipili ng natatanging manunulat na kanilang ipapasok bilang kandidato sa karangalang National Artist. Ikalawa, kapag may manunulat nang napagkaisahan nilang kumatawan sa panitikan ng rehiyon, iaatas nila na isalin sa Filipino o Ingles ang mga akda ng awtor na siyang naging batayan ng kanilang pagkapili sa awtor. (Kung nobelista, 2 nobela; kung kuwentista, 5 kuwento; kung makata, 10 tula; kung mandudula, 2 mahabang dula). Ikatlo, ihahanda ng lupon ang isang masusing pagsusuri sa mga akda ng awtor at ipaliliwanag ang mga batayan kung bakit karapatdapat sa karangalang National Artist ang napiling awtor. At ikapat, ihaharap sa Committee on Literary Arts ang pagsusuri at paliwanag, kasama ang mga salin, at ito ang magpapaabot ng nominasyon ng awtor sa kinauukulang tanggapan ng NCCA.

Umaasa akong ang prosesong iminungkahi sa itaas ay mapagsisimulan ng pagtupad ng CCP at NCCA sa tungkuling iniaatas ng katawagang ”pambansa/national” ang National Artist Award. Mabuhay ang mga manunulat ng iba-ibang rehiyon! National Artist for Literature – mula sa rehiyon naman!”

Dayta ti nasabor a sangaduyog a singasing. Ngem saan pay laeng a natungpal ken nagmata daytoy a sangaduyog a singasing ni apo Bienvenido Lumbera. Saan a naikaskaso? Diak ammo no apay.

No iturongtayo iti maymaysa a punto ti kayat a sawen ni apo Bienvenido Lumbera ket ti kinaawan a patarus kadagiti literary produce nga available kadagiti kritiko ken ‘powerful readers’ a mangited koma iti komento ken kritiko wenno manghusga no adda met laeng kaimudinganna iti pagrukodan ken raman dagiti naputar a sinurat.

Malaksid nga awan dagiti literary critics’ iti Literatura Ilokana a manghusga kadagiti pinutar, awanan pay laeng iti alternatibo a pamuspusan tapno mahusgaan dagiti pinutar. Ta rumbeng laeng ti alternatibo a pamuspusan no saan a maragpat a direkta ti ingpen a kaimudingan ken rumbeng koma a sasaaden ti Literatura Ilokana.

Ti alternatibo a pamuspusan ket panangawit kadagiti literary produce babaen iti panangidatag kadagiti komentario ken kritiko iti nasional. Iti sabali a punto, nasaysayaat a husgasan ti sabali ngem ti bukod a bagi. Ta nalaklaka nga awaten dayta a kinapudno ngem ti mangawit iti bukod a bangkito wenno tugaw.

Mapasamak daytoy nga alternatibo babaen iti panagipatarus iti Tagalog wenno English kadagiti nagapuanan. Isu daytoy ti makunkuna nga alternatibo a pamusmusan tapno dumur-as met ti Ilokano lit. Daytoy a sangaduyog a singasing ket makitami a napia met ti inna ibunga no maaramid. Apay ketdin a saan koma nga aramiden?

Idi 1980s, nagganas a basaen dagiti literary criticism ken komentario kadagiti literary produce ngem gapu iti napasamak idi 1990 a di panagkikinnaawatan iti nagbedngan ni mannurat ken ni kritiko a nangited/nangipaay iti ebaluasion kadagiti sinurat, naputed a naminpinsan iti panagkomento kadagiti literary produce. Lalona kadagiti nangab-abak kadagiti pakontes. Makapasennaay.

Nagkas-ang a panunoten, ngem paset daytan iti pakasaritaan ti Literatura Ilokana. Kayattayo man ken saan, saanen a maibabawi.

Ania ti makagapu a naisardeng ti kritisismo/ebaluasion kadagiti sinurat, kangrunaanna la unay dagiti nagab-abak kadagiti literary contest?
Saan a sisasagana ni mannurat a madillaw ken/wenno maidayaw ti putarna. Saan a sisasagana ni mannurat a mangaklon a ti literatura ket buklen dagiti tallo a persona: ti mannurat, dagiti agbasa ken dagiti kritiko.

Napateg unay ti akem dagiti kritiko iti panagdur-as ti literatura ta matingitingda ti kaimudingan ti sinurat ta dayta la ngarud ti akemda a maiduma iti akem da mannurat ken agbasa. Ti ebaluasion ti sinurat ket mangitag-ay iti alimpatok ni balligi ken pannakapaay. Ti pannakapaay ket mangited manen iti sabali pay a gundaway nga umaddang nga agturong iti balligi. Ti ebaluasion ket awan sabali a turongenna no di laeng balligi!

Ket makunami met nga agpada a makatulong iti panagdur-as ti literatura ti dillaw ken panangidayaw. Ta no saan wenno awanan dagiti agdillaw, kasano koma a maatur dagiti biddut, ala man? No awan dagiti mangidayaw, kasano koma a maikkan ni mannurat iti kired ti pakinakem nga agsurat pay iti ad-adu?

Maipalagip, itoy a sinurat, a ti gapuanan ti Ilocano lit kadagiti dadakkel a literary contest iti pagilian ket naglak-am iti adu a dillaw – saan a panangibaba iti dayaw – ulitek, saan a panangibaba ti dayaw dagita a dillaw no di ket lalo pay a mangitag-ay ti sasaaden ti literatura ni saluyot babaen iti pannakaatur kadagiti biddut – babaen iti saanen a pannakaulit no di ket mapasayaat tapno agbalin a makapnek ken maidayaw ti gapuanan ni Ilokano lit. Saan a dillaw a panangibabain dagiti komento/kritisismo no di ket agserbida a kas medida iti pagbatayan tapno lalo a sumayaat ken rumang-ay ti Ilocano lit. Dayta ti nakitak kadagiti ebaluasion dagitoy a literary produce. Lalo ti nangited ti ebaluasion ket addaanen iti establisado a nagan iti Philippine lit.

Ti ridaw ti kritisismo – ket nabayagen a silulukat – nakalawlawa a lukat – para iti Ilocano lit, addan kadagiti mannurat no kayatda a sumrek kadayta a ridaw wenno agnunog iti nagtakderanna; ngem dinto mapukaw ti pakasaritaan nga adda iti sumagmnamano a persona a simmari iti alad.

Adda aya Ilocano lit literatura ti lubong?

Dayta ti dakkel a saludsod. Nakadakdakkel a saludsod.

Ti sungbat, addan a, nabayagen!

Addan ti Ilocano lit iti English, mabasa daytoy babaen kadagiti pluma da Manuel Arguilla, Carlos Bulosan, National Artist Edith Tiempo ken National Artist F. Sionil Jose, babaen iti panangilagada ti Ilocano experience kadagiti sinuratda, daytoy ti imbitla ti Chancellor ti University of the Philippines Baguio, Prof. Priscilla Supnet-Macansantos iti napasamak a GUMIL Filipinas National Convention a napasamak itay nabiit sadiay Cabugao, Ilocos Sur idi Abril 15-17, 2011.

Iti lecture ni Prof. Priscilla Supnet-Macansantos, damdamagenna kadagiti timmabuno dayta a convention no sadino itan iti turongen ti Literatura Ilokana. Isu a pinauloanna dayta nga speech-na iti: Quo vadis, Literatura Ilokana ?

Kas ken ni National Artist Bienvenido Lumbera, dinakamat met ni Prof. Priscilla Supnet-Macansantos a kasapulan ti Iloko lit iti pannakaipatarus kadagiti sinursurat tapno nalawlawa ti panirigan. “We must stop writing only to ourselves. In our country, we can reach the regional and national audience by mastering some of the local languages and translating literary works in Iloko into Pangasinense, Ibaloi or Bicol. Then we can share the Ilocano experience with our nation and with our world.”

Agpada ti kapanunotan da National Artist Bienvenido Lumbera ken Prof. Priscilla Supnet-Macasantos. Nasken nga ikalawa ti nagsaadan ti Literatura Ilokana – tapno madlawan ti kinapresentena ken ad-adda pay a dumur-as no suroten ken tungpalen dagitoy a singasingda.

Kuna pay ti Chancellor ti UP Baguio : “We must remember what Resil Mojares, the foremost scholar of Philippine literature has observed: That the reason why there are no writers in the regional language who become national artists is that translations of their works into English or Filipino are no available to critics who could properly evaluate them. We must not wait any longer. Time is running out for our candidates for National Artist.”

Ni Resil Mojares, ti foremost scholar of Philippine literature, ti nagkuna a nagpipintas dagiti ababa a sarita idi 1960s ken pakauna ti 1970s a kas mabasa iti kritisismona/ebaluasionna: “The Iloco Short Story in the 1960’s and the Early 1970’s and the Theme of Alienation.”

Na-evaluate dagiti sarita idi ‘60s ken ‘70s babaen ken ni apo Resil Mojares. Na-evaluate met dagiti sinurat idi ‘80s agingga ‘90s babaen babaen kadagiti nalalaing a mannurattayo – mismon a datayon nga Ilokano iti nagtaudanna – ngem naisardeng ti kritisismo gapu daydi insidente a napasamak sadiay Bangued, Abra idi 1990 iti mismo a GUMIL Seminar and Convention.

Manipud ‘90s agingga 2011 adda kadin evaluation iti Ilokano lit nga inaramid dagiti scholars?

Isu nga inggibus ni Dr. Priscilla Supnet-Macansantos ti speech-na: “To expand our horizons we translate the Ilocano experience of the world into other languages that abound in the world. The languages of the world will carry the Ilocano experience of the world to faraway lands. Language will be the way our literature will continue to travel. Quo vadis? The way is clear for those who see the need to travel.”

Ti panangikalawa ti sasaaden (ti literatura) ket kasapulan a maipatarus ti eksperiensa ni Ilokano iti lubong iti adayo a lugar. Ti lenguahe ti mangawit kadaytoy nga eksperiensa ni Ilokano iti inna panagtultuloy nga agbaniaga. Quo vadis? Nalawag ti dana dagiti makakita a nasken ti panagbaniaga.

No madamag kadatayo no ania ti taluntonentayo a dana iti masakbayan, simple laeng ti ibagatayo nga agbatbataytayo iti balligi ti literatura ni saluyot, wenno sipapannakkel a kunaen a ti dana a taltaluntonenna, rehional wenno global ket nawayaanen, ti laeng intay aramiden ket ti umno a panangtalunton a kas iti inaramid dagiti mannurat sakbay kadatayo. Panagkunak ket ayunandak kadaytoy a banag, nga agkaykaysatayo a mangiturong iti umno a kaimudingan. Umaddangtay latta nga umabante. Ngem kasano? @

Perro Berde, Pinalangtona Ti Chavacano


Nagganas ti agbasabasa ta manayonan ti ammo. Saan laeng a malinglingay no dipay ket itedna iti nalawlawa a panirigan ken pannakaawat– lalona iti literatura a naynay nga intay isurat iti ditoy kolumtayo nga Iti Duyog iti Singasing. Nalawlawa a pannakaawat ken panagimutektek maipapan iti literatura. Ta no ad-adu ti basaen ken imutektekan ad-adu met ti adal a maipempen iti muging. Ket iti met panawen ti panagsurat, adda ti pagadawan wenno magao nga umas-asuk iti pudotna a pagibasaran no di man isu ti prueba wenno kanayon a kas pammaneknek iti lablabiden a topiko wenno ipadigo a sangaduyog nga imas iti puni ti panagsuratan.

Ti kaudian a nabasak a babasaen wenno journal – kunata man laengen ta dayta ti panangipapanta ta saan met ngarud a magasin wenno libro – ket ti ‘Perro Berde’ – Revista Cultural Hispano-Filipina. Kaunaan wenno maiden issue a naipablaak idi Disiembre 10, 2010 sadiay Manila. Babasaen a naipablaak iti Chavacano wenno Hispano-Filipina. Nupay narigat laeng a maawatan ta maiduma met daytoy iti Español; nupay dakkel la unay iti inda pagkaarngian.

Isu a dagiti laengen addaan iti translesion nga English wenno Tagalog iti binasatayo. Dagiti poesia (poesy wenno dandaniw) ken literatura. Saantayon a pinakibiangan ti Entrevista, Relatos, (malaksid iti maysa a sarita nga addaan iti Tagalog translesion) ken Espacio Academico. Total dagiti met la dua nga immuna iti intay pagirayan wenno pagsadsadagan.

Nalawa met ket ti ayan dagiti agsasao iti Hispano-Filipina a kas iti Zamboanga (del Sur, del Norte ken Sibugay); Ternate, Cavite; Ermita, Manila; Davao, Cotabato ken Sulo, iti probinsia ti Basilan, iti Semorna-Sabah, Malaysia, Brunei ken dadduma paset iti Latin America ken dadduma pay.

Kunaek ketdi nga Spanish Creole daytoy wenno nagtaud ditoy wenno sangana. Ngem Hispano-Filipina kunada met iti bagida. Para iti definitive nga aspeto? Nalawa met ti dagiti nasion nga agsasao iti Spanish Creole nga ipapanko—sangana ti Chavacano wenno Hispano-Filipina.

Nagpipintas dagiti poesia wenno dandaniw iti journal. Pakaibilangan ditoy dagiti nalalatak a mannaniw iti pagilian, a pakaibilangan da Soledad Laviña Rodriguez-Villar, Marjorie Evasco, Marra Pl. Lanot, John Iremil E. Teodoro, Juan Echanove, Francis Macansantos ken Genaro R. Gojo Cruz. Karaman dagiti pluma da Juvenal Sanso, Eva Pastrana, Jorge Mojarro Romero, Beatriz Alvarez Tardio, Manuel Garcia Verdecia ken Isaac Donoso Jimenez.

Tagipintasek dagiti Poesia Infantil wenno dagiti dandaniw a para kadagiti Ubbing, nga ipapanko a para kadagiti agedad iti siam agingga iti sangapulo ket dua, ta makiramramanen dagitoy kadagiti mapaspasamak iti agdama a kasasaad iti pamilia, iti gimong wenno sosiedad. Dandaniw dagitoy ni two-time – namindua a nag-Makata ng Taon iti Komisyon ng Wikang Filipino (2004 ken 2007) Genero Gojo Cruz.

Makaabbukay met ti sarita ni Rolando B. Tolentino a napauloan iti ‘Sayaw ni Marinela’ naipapan kenni ubing a Marinela – a nalaing nga agsala ‘Otso-otso,’ kanayon nga adda iti sango wenno dadaulo kadagiti sala iti eskuelaanda ken pilitna a salsalaen ti kumpas-sala ti biagda nga agama ngem iti kinalap-it ti bagina iti rugi a naiparang iti sarita isu met la ti naiparang a bagina a nalap-it iti gibus – nalap-it nga isalsala ti angin iti kasipngetan – ti ginammatanna a kasipngetan. Maysa nga istoria ti biag iti agdama a panawen a linaon ti saan a maag-agasan a sakit ti gimong, ti kinakurapay. Makapasennaay ken makapalua a sarita; ngem saan a mabilangen dagiti damdamag maipapan itoy, a mabilang a kas pudpudno a mapaspasamak iti gimong.

Napintas a babasaen ti ‘Perro Berde’ ta pinaberdena met ti imahinasion ken pinabaknangna ti kamalig ti literatura. Ken kangrunaan iti amin, pinabaknangna no di ket ad-adda pay a pinaberdena ti ti kinelleng ti dayalekto nga Hispano-Filipina. Ipaganeget ti ‘Perro Berde’ ti panagayat iti kabukbukodan a dila.

Maaramid dagiti babassit a dayalekto nga ipateg ti tinawidda a dila; ngem kenni Ilokano a maikatlo a kadadakkelan ket nabayagen a nangrugi iti panagpanaw-itatapuak ti bukodda a bilog. Base iti record ti National Statistic Office: Tagalog, 35.32%; Cebuano, 12.36%; Ilokano, 9.90%; Binisaya/Bisaya 8.53%; Hiligaynon/Ilonggo 6.98%; Bikolano 4.62%; Samar-Leyte (Waray) 2.75%; Kapampangan 2.71%; Paranan 1.50%; Boholano 1.29%. @

MAIKLING KUWENTO
(Mula sa Lilim ng Punong Saleng)

Anak ng Ibaloi



NAG-GANSA ang mga kalalakihan. Ang kaaya-ayang ugong ay humalo sa himig ng kalikasan. Nakakaaliw. Natutuwa ako. Di ko na pinapansin ang ginaw na nananuot sa aking kalamnan – ang ginaw ng kabundokan, kasi malapit nang pumikit ang araw.

Pumagitna si Chainus. Kay gandang pagmasdan ang tadek niya. Parang paru-parong palipat-lipat sa mga makukulay na orkidya sa Danaw Ugong. Iniikutan niya ang atong sa pagtadek. Hindi niya inaalintana ang nagsisitalsikang tilamsik nang dumidilat na apoy. Umalon-alon ang gabaywang, itim na itim at makintab niyang buhok na nilalaro nang malamig na simoy. Napansin kong magkatugma ang indak ng mala-coca colang katawan at ugong ng mga gansa.

Naa-amoy ko ang bango nang nasusunog na saleng (pine tree) na nanunuot sa aking ilong. Parang nasusunog na insenso. Ang sarap nang pakiramdam!

“Sige, punta ka na,” magaan ang pagkatulak sa akin ni nanang.

“A-ano? D-di ko po alam. Paano po ba ang magtadek…?”


NAKAKAINIS! Sobra. Ayaw ko sanang sumama kay nanang sa Garvante, kung saan isinilang at lumaki. Hindi lang ang mahirap na biyahe ang dahilan, mayroon pa akong iniiwasan. At saka bertdey ni Aurora, kaklase ko sa Luna Catholic School. 4th year high school na kami. Ni hindi ko man lang nabati. Meron pa naman akong lihim na pagtingin sa kanya.

“Di naman karetela ang sasakyan natin, bus,” paliwanag ni nanang.

‘Yun pala, mini-bus na modelong nineteen forgotten. Siksikan ang mga pasahero – nakaupo at nakatayo. May ilang pasahero din sa kargadera sa itaas sa likuran nang mga nakamadang banye-banyerang galunggong, bangus at tilapia. Mabuti na lang ikinamada sa ibabaw ng dalawang sakong asin ang ibat-ibang daing na isda sa may kargadera sa puwitan ng mini bus kung hindi talagang matinding penitensiya ito. Ngunit nakakairita ng ilong at mahapdi sa mga mata ang usok ng abano ng dalawang ale sa likuran na di umiimik, nakangiti at nakikinig lamang nang usapan at biruan ng mga daldalera at tsismosang komersiante. Kinabahan ako nang husto nang muntik nang mahulog ang mini bus sa malalim na bangin. Kurbada serrada kasi ang paakyat at baku-bakong kalsada. Inaasma yata ang mini bus at umutot nang umutot. Ayun, di na makaakyat. Buti na lang mas alisto pa sa alas kuwatro ang konduktor at iba pang pasaherong na nagkalso. Kung hindi, lahat kami ay umuwing may bulak sa ilong. Ang baku-bakong kalsadang ito na umiikot sa matarik na bulo-bundokin nag-uugnay ng Ilocos Sur at ang mga karatig lalawigan ng Benguet at Mt. Province.

Si nanang ay mula sa lahing Ibaloi ng Benguet. Si tatang ay taal na Ilokano.

Alas dos ng hapon nang dumating kami sa Garvante. Walang sasakyan papuntang Gilang, isang sitio ng Barangay Camilo. Naglakad kami ng mahigit dalawang oras. Hindi ko nabilang kung ilang bundok ang aming dinaanan. At kung ilang ilog ang tinawid. ‘Yung putim-puti kong sapatos ay naging kayumanggi sa alikabok. Naging kaki na ang itim kong pantalon. May sundo kami, sina Angkel Tulik at ang asawa niyang ni Anti Polingay at ang binata nilang ni Pil-ew. Kapatid ni nanang si Anti Polingay. Siya ang nagbalitang patay na ang panganay nila, si Angkel Gaddu. Namatay daw sa sakit. Makikilamay kami.

Dumiretso kami sa dos grados na bahay na gawa sa kahoy. Matatanaw ang kulay Milo na tubig nang rumaragasang ilog sa bandang kanan. Sandakot lang ang lambak ng Gilang. Mangilan-ilan lang ang bahay na gawa sa kahoy, karamihan ay gawa sa yero. Marami ang naki-usyoso nang dumating kami. Pero hindi ko maintindihan ang kanilang wika.

Iya ak ali niman, Manong Gaddu/ Ni en shamag ko so/ Je tapos den biag mo
Ja etey ka/ Jet iten sebi en mo/ Enay shi Shiyos tayo…

Ang mga hikbi ay gumaralgal. Iyakan na. Lalo akong nainis. Tapos sumasabay pa ang kulo ng tiyan. Gutom na ako.

Ita man atey ka/ Yet ekirios ka ma/ Kamo ngon onsabi ka/ Ja ka pantalimokod/ Shi sango nen Shiyos/ Tep edengbos ken kabhat…

Ano kaya ang sinasabi, ‘no? Tumango-tango lamang ang mga tao. Ay, nalilito ako, nahihilo na ako! Ayoko ang ganitong sitwatsyon: heto ka, ngunit para kang wala. Susme! Nakakainis talaga. Nakakabuwisit!

Jet ibanbantay jo kami/ Ja annak mon ebay-an/ Shi anshokey ja bilay/ Anshokey ja kidkidmay/ Ja ondite diteng kami/ Ompalapalad kami…

Naku, ano ba naman ‘yan, nanang? Di man lang nahiya. Manggas ng blusa ang pinampunas nang mga mata at ilong. Nagpigil lang ako. Iniabot ko na lang sa kanya ang aking panyo. Para naman hindi nila sasabihin na wala akong pinag-aralan.

Yukks, ambaho! Ang sama ng amoy. Nakakasuka. Kulubot ang bangkay. Babaliktad ang bituka ko kung hindi pa ako aalis. Kaya, nagmamali-dali akong lumabas. Inis na inis na ako. Tango at ngiti lamang ang isinukli ko sa mga matatandang lumapit at nakipag-usap sa akin. Hindi ko maintindihan ang mga sinasabi. Ayaw naming magkakapatid – dalawang babae ang sumunod sa akin – na turuan kami ni nanang ng Nabaloi – ang wika ng mga Ibaloi. Iginigiit namin kami ay Ilokano. Bumungisngis lamang si nanang noon, at sinabing darating at darating daw ang kulo ng dugong Ibaloi na dumadaloy sa aking mga ugat. Isusumpa ko ang araw na iyon, ganti ko naman. Subalit nakarinig ako nang malalim na kataga mula kay tatang: “Mas maigi kung imulat mo ang iyong mga mata. Makamtan lamang ang katotohanan kapag nabuksan ang hawla. Ang taong nagdadala nang pagkamuhi ay katulad nang tumatakbong hindi alam ang patutunguhan.” Tinitigan ako. Hindi ko masisid ang malalim na mga mata.

“’Lika, Santiago, anak. Tingnan mo naman ang angkel mo.”

“Ambaho! Meron pang tumu-tulong likido, hmp! Bakit kasi hindi nila binalsamo?”

“Hindi uso ang balsamo dito, ‘san,” si Pil-ew. Kasing-edad ko siya. Mas maliit siya, pero mas matipuno naman ang katawan niya kaysa akin. Siksik ang laman.

Hindi na lamang ako umimik.

“Kumusta, ‘insan?” Boses babae sa aking likuran, “Naalala mo pa ba ako?”

“Ludisek?”

“”Musta?”

“’Buti naman, ‘san,” Ang pinsan kong ito ay madalas sa bahay. Ludy ang palayaw. Kamukhang-kamukha siya ni Anti Libya, ang bunsong kapatid nina nanang. Kahit hindi gumagamit ng mek-ap, namumula ang mga pisngi at mga labi. Kung hindi lang coke in can ang katawan niya, mas kaakit-akit pa sana, kasi maaliwalas ang bilog na mukha. Maputi at makinis ang kutis. Parang sumisikat na araw ang ningning ng mga mata.

Katulad nang kanyang kasama. Kay ganda niya. Nakakaakit ang ngiti. Nilalaro nang malamig na simoy ang gabewang niyang buhok. Palagay ko, kasingtangkad ko siya sa taas kong limang talampakan at pitong pulgada. Sino kaya siya? Naramdaman ko ang dagundong nang mga nagkakarerang simaron sa aking dibdib.

“Si Chainus. Chainus Cosam-e. Klasmet ko siya sa Philippine Bible College sa San Fernando, La Union.”

“Hello, it’s nice to meet you,” kinamayan ko siya. Ang lambot ng kamay! Parang hindi ko gustong bitawan. Susme, may anghel pala sa kabundokan? O siguro ay naligaw lamang?

Sa tuktok ng mga matataas na punong-kahoy ko na lamang masisilayan ang sinag ng araw. Napansin kong patungong kanluran na ang mga tagak. Mababa na ang lipad ng mga tutubi. Nakikita ko na ang usok sa mga kabahayan. Nakadiyaket na nga ako nang makapal, e, damang-dama ko pa rin ang nanunuot na ginaw. ‘Yung dalawang baboy na maingay nang dumating kami ay tiyak ko na, ‘yun na ang karga ng mga silyasing dinidilaan ng apuy sa silong ng malaking puno ng saleng.

Umu-ugong uli ang mga gansa. Mga matatandang babae at lalaki na ngayon ang nagtatadek. Ini-ikutan nila ang atong. Hindi pa siguro uso sa kanila ang sinelas? Hindi pa uso sa kanila ang siortpan dahil naka-baag ang kalalakihan? Hindi pa uso ang tisiert? Matitinkad naman ang kulay ng tapis ng mga kababaihan. May mangilan-ilan na may tato pa sa mga braso at hita. Ang sasaya nila!

Hila-hila ng dalawang matatandang naka-baag si nanang. Tumigil ang mga nagtatadek at pumalakpak pa sila. Ano kaya ang gagawing palabas ni nanang? Ay, wara ak ja, Manong Gaddu, sabi ni nanang noong tumataghoy sa harapan ng bangkay; ang wara sa Ilokano ay kalat, siguro ay magkakalat na nga!

Umugong uli ang mga gansa. Pumagitna si nanang. Aba, magaling magtadek si nanang? Namangha ako. Pinagmasdan ko at pinag-aralan ang bawat galaw niya. Parang paru-parong lumilipad ang kumpas nang kanyang mga kamay at mga paa. Parang ‘yun ugong ng mga gansa ang nagdidikta sa galaw ng mga kamay, ulo at puwit. Kay gandang magtadek si nanang!

May isang lalaking lumahok at pumartner. Nakapantalon siya ng itim at tisiert na puti. Nakatsinelas nang pula. Kasing edad ni nanang, palagay ko. At para siyang tandang na iniikutan si nanang. Para namang inahin si nanang na aayaw-ayaw.

“Sina Anti Ganding at Pastor Belwigan ang pinakamagaling magtadek noong binata at dalaga pa sila.” Sabi ni Ludisek. Hindi ko namalayan ang paglapit nila.

“Sino ang pastor na yan?”

Hindi sumagot si Ludisek. Nagkatinginan lamang sila ni Chainus. Kay tamis ang ngiti ni Chainus. Ano ba ‘tong nararamdaman ko? Hindi ko matanto kung ano ito. Naramdaman ko na naman ang nagkakarerang simaron sa aking dibdib.

“Hindi lang sila nagkatuloyan,” si Ludisek uli.

Sabi ng isang matandang pinagmumulan nang aking simangot dahil sa usok ng kanyang abano ay magkasintahan daw dati si nanang at ang pastor. Napaismid ako at nakataas ang mga kilay!

Nagkasalubong ang tingin namin ni Chainus. Ang aliwalas ng mukha. Nakipagtitigan ako. Talo ako. Hindi ko siya matitigan nang matagal. Parang may init na gumagapang sa aking katawan at nalulusaw ako. Mas maganda siya kay Aurora. Lalong lumakas ang kalabog ng aking dibdib.

Lumipas ang oras. Gabi na. Kanina pa ako gutom. Pero hindi ko alam kung saan nagpunta si nanang. Maingay ang paligid, dahil sa walang tigil ang pag-ikot nang tapuy – sa pamamagitan ng bao ng niyog na palaging kinakargahan nang sandok na gawa naman sa kawayan at isinasalok sa isang banga. Hinila ako ng matandang lalaki sa likod ng bahay, doon sa may mga nagluluto. Makisabay na raw ako sa mga kumakain. Tatlong parihabang lamesa ang pinagdugtu-dugtong. Sa ibabaw ng dahon ng saging ay pulang kanin – na sa aking palagay ay kintoman– ang mabango at masarap na ani ng Benguet. Inihaw at nilagang karne ang ulam. Ang sarap nang kain nila!

Tinawag ako ni Pil-ew. Punta raw kami sa bahay nila. Naroon daw si nanang. Pagkatapos nang hapunan ay, natulog na ako. Nakangiti na ang araw nang magising ako.

“Saan puwedeng maligo, nanang?”

“Sumama ka na lang kina Ludisek. Maliligo sila sa hot spring.”

Dinaanan namin si Chainus sa bahay nila. Pagkatapos nang kahoy na tulay, bumaba kami. Nasa paanan ng bundok ang hot spring.

Pero hindi ako naligo. Nahihiya ako. Mabilis akong bumalik. Hindi ko nagustuhan ang aking nasilayan. Si Ludisek nga e, inalis lang yung blusa at palda. Nagtatakbo na siyang lumusong sa tubig. Pangkaraniwan lamang ang eksenang ito sa amin ang naka-bathing suit at naka-two piece bikini sa dalampasigan, ngunit sa pagkakataong ito dumapo pa rin sa aking noo ang pagkamahiyain. Ewan ko kung bakit. Naninibago lamang ba ako?

Umupo ako sa isang malaking bato sa silong nang isang malagong saleng sa gilid ng daan. Dito natatanaw ko ang mga nagsa-sayyo nang mga kimpal ng ginto sa labi ng maingay na ilog na kulay Milo ang tubig. Nagpasya akong dito ko na lang sila hihintayin.

Sinundan pala ako ni Chainus.

“Ganito kami dito sa kabundokan. Wala sa isip namin ang malisya. Malaya naming gawin ang gusto naming gawin.”

“Paano kung may magsamantala sa inyo?”

“Hindi gawain nang isang taga-kabundokan ang magsamantala sa kapwa.”

Naitanim sa aking dibdib ang kanyang sinabi. Pakiramdam ko may umaaligid sa aking noo, di ko lang matanto kung ano ito. Tumahimik na lang ako at pinagmasdan uli ang mga nagsa-sayyo ng mga ginto.

Dumarating sina nanang. Kasama ang ilang kababaihan. Siguro, maliligo rin sila sa hot spring.

“Hindi ka ba maliligo? Doon ang para sa mga kalalakihan,” itinuro ni nanang ang itaas ng malaking bato. Doon pala ang para sa kalalakihan. Nasa itaas nang malaking bato. Sa ibaba naman nito ang mga kababaihan.

“Ayaw niya po, anti,” si Chainus ang sumagot.

“Kanino ang may anak sa’yo, anak?”

“Panganay ni Pastor Belwigan.” Ang isa sa tatlong matatanda ang sumagot.

“Hindi naman siguro masama kung ipagpatuloy ng mga anak ang naunsiyaming pangarap,” sabi nang isa pang matanda.

Ang liwanag ng ngiti ni nanang kay Chainus. Parang may sinasabi ang mga mata nang magkasalubong ang aming mga mata.

“May mas maganda pa kung gusto mo. Pwede tayong magpiknik doon.” Sabi ni Chainus noong nakaalis na sina nanang.

“Saan?”

“Sa Danaw Ugong.” Itinuro ni Chainus ang kabundokan sa silangan bahagi ng lambak.

KINAUMAGAHAN. Apat kami. Si Chainus, ako, si Ludisek at ang kanyang kasintahan na si Bugawil.

Tinahak namin ang gilid ng mabatong ilog hanggang doon sa paanan nang mataas at matarik na bundok sa silangang bahagi ng lambak. Hindi puwedeng magkaakbay sa makipot na landas na parang sinadyang tinapyas sa gilid ng bundok. Nilampasan namin ang lugar na ang lakas ng ambon. Hindi ko alam kung saan galing ang ambon. Asul naman ang langit. Bumabagsak ang ambon sa maingay na ilog sa ibaba. Nagpahinga kami sa lilim nang isang napakalaking puno ng tebbeg na kung saan ay napakaraming unggoy na naglaro. Tawanan kami sa mga kakenkoyan ng mga unggoy. Lakad uli. Silong ng isang talon. Napakadulas ang mga nilulumot na bato. Mga limang metro ang lapad ng talon. Napakalinaw ang tubig niya. Inaalalayan ako ni Bugawil. Ang dalawa naman ay parang bayawak kung palipat-lipat sa mga batuhan. Isang napakakipot na naman na landas. Matarik na libis, kaya sobra ang ingat namin. Narating namin ang isang bukana ng kuweba. Pumasok kami. Nagsindi si Bugawil ng isang sanga ng saleng. Iyon ang ilaw namin. Paakyat naman ang tinatahak namin. May takot na namumuro sa aking dibdib. Maiingay ang mga paniking nabulabog namin. May mga ilan pang lumipad palabas. Abot na sa lupa ang dila ko sa hingal nang tumigil kami.

“N-nasaan na ang danaw?” usisa ko.

Pinagtataga ni Bugawil ang mga baging. Saka niya hinawi ang natitira.

Namangha ako. Hindi ako makapaniwala. Hindi ko na napigilan ang aking sarili. Pinasok ko na ang labas nang nahawing kurtina. Parang balisusong ang lugar. Parang kolisium. Napakaraming mga bulaklak na ibat-ibat ang kulay. Mga orkidya sa mga puno saleng. Ang dami rin ibon. Ang iba ay kumakanta. Pinakamaingay ang mga piskador. Sa gitna ay napakalinaw ang umu-usok pang tubig. Mula sa matataas na sanga ng mga saleng, tumatagos ang ginintuang sinag ng araw. Mula sa bibig ng danaw, ay parang may isang tatlong metrong agos papuntang kanluran. Naisip ko, ‘yon siguro ang pinanggagalingan ng talon?

Kumakain ang mga kasama ko ng talbos ng kulot na fern saka sinasabayan nang bilog at napakaliit na pulang-pula. Nagtanong ako.

“Pako. Ligaw na kamatis naman ito.” Tumawa pa si Ludisek.

“Tikman mo.” Sabi ni Chainus at inabot sa akin ang isang bungkos.

Masarap pala ang pako at ligaw na kamatis. Lalo sana kung may asin.

Mainit-init pa ang tubig. Pero hindi ko maintindihan kung paano nilikha ng Maykapal ang isang mala-kolisium na lugar. Ano kaya ito?

“Bunganga nang patay na bulkan,” sabi ni Chainus.

“Kung sumigawka, umalingawngaw nang napakalinaw na ugong. Kaya tinawag na Danaw Ugong.” Si Ludisek naman, saka kinindatan si Bugawil.

Pinag-embudo ni Bugawil ang mga kamay, saka idinikit sa nguso at sumigaw: “Ludiseeeeek! Pipiyan ta jaaaaaaaa!”

Napakalinaw nga, ang alingawngaw na bumalik. Inulit pa ni Bugawil. Minsan pa.

Ako rin. Kaya ko rin ‘yan, a!

“Chainuuuuus! Pipiyan ta jaaaaaa!” Tuwang-tuwa ako. Uulitin ko sana, pero tawa nang tawa sina Bugawil at Ludisek. Walang imik si Chainus, at parang malalim ang iniisip. Namumula ang mga pisngi. Nilalaro niya ang isang bulaklak ng sunflower.

“Alam mo ba ang ibig sabihin ang isinigaw mo?” Tanong ni Ludisek.

Nagkibit balikat ako. Oo nga pala ano? He-he! Ano nga pala ang ibig sabihin nang pipiyan ta ja?

“I love you,” sabi ni Bugawil. Nagtawanan sila ni Ludisek.

A-ano? Namula ako. Tiningnan ko si Chainus. Nilalaro pa rin sunflower.

“Manghuli ako ng agatol, pang-ulam natin.” Lumusong na sa tubig ni Ludisek. Ang agatol ay isang uri ng talangka.

“Magpana rin ako ng palos sa batuhan.” Umalis na rin si Bugawil.

“Pasensiya na. Hindi ko akalain na ganoon pala ang ibig sabihin,” nanginginig ako. Ang lakas nang kaba.

“Walang anuman.” Ngumiti siya.

Lalong lumakas ang kalabog ng aking dibdib.

“’Ano ang tawag n’yo sa sunflower?”

“Marapait.”

Inamoy ko ang isang bulaklak.

“Di naman mapait. Matamis nga e, ang amoy.”

“Ang dahon ang mapait at gamit namin panlinis sa sahig ng bahay. Mabisa laban sa kuto, hanip at iba pang insekto ang tubig nang pinakuluang dahon.”

“Turuan mo naman ako ng Nabaloi…”

“Bakit mo gusto?”

“Anak ako ng isang Ibaloi.”

“Wala ka bang naintindihang Nabaloi kahit isang salita man lang?”

“Ayshi…”

“Niloloko mo naman ako!” Tumawa.

“Ayshi… ang sabi ni nanang kung wala sana ang isasagot…”


WALONG araw ang nakalipas. Libing na bukas. Nakalagay na sa inukit na puno ng uk ang bangkay. Meron pang nililok na parang naglalalayag na bangka sa magkabilang dulo ng kabaong. Hindi ko maintindihan ang mga borda ng takip at kabaong: may mga butiki at ibat-ibang guhit. Hindi na rin mabaho ang bangkay. Araw- araw pinaliliguan ang bangkay, sabi ni nanang. Pinakuluan daw na mga dahon at balat ng punong kahoy ang pampaligo. Pero wala yata silang sementeryo?

“Sa mga kuweba ng puting bundok.” Sabi ni Ludisek.

“Bakit hindi natin siya ipasyal?” Mungkahi ni Chainus.

Sa mabatong ilog ulit. Sa timog naman kami. Sa paanan ng bundok. Kailangan namin sumakay nang bangka upang tawirin ang ilog. Sumasawsaw sa tubig-ilog ang malagong sanga ng mga saleng. Sa silong nito ay lumihis kami. Ang isang bahagi ng ilog ay papunta sa loob ng isang kuweba! Kahit pagmasdan mabuti sa kabilang pampang, hindi mo akalain na may bukana ng kuweba dito.

Sinindihan ni Bugawil ang isang sulo. Parang sinadyang may mga sulo na nakalagay sa sulok. Lana daw ng punong bittaog ang laman ng sulo. Sa gilid ng underground river na di na abot nang tubig kami’y dumaan. Mapanghi at mabaho ang loob. May namumuong takot sa aking dibdib. Nagliliparan ang mga paniki na nabulabog namin. Ang iingay nila. Nakakatakot ang mga stalagtite at stalagmite. Medyo malayo nang kaunti ang nalakad namin bago ko nasilayan ang liwanag sa loob. Parang loob nang isang katedral ang lawak. Ang liwanag ay galing sa mga nganga ng bubongan. Puting bundok nga ito. Kitang-kita rin ang mga naglalarong palos at agatol sa malinaw at mababaw na agos ng ilog sa gitna. Napakaraming lagusan. Alin diyan kaya kami pumasok?

“Kailangan nating magdasal bago pumasok alin man diyan upang maiwasan ang pasang tomongaw,” sabi ni Ludisek.

“Upang kasiya-siya sa atin ang kiad,” sabi naman ni Chainus.

“Ano ang pasang tomongaw?” Usisa ko nang tapos na ang panalangin.

“Mga kaluluwa na nasa ibaba. Mga kaluluwang ligaw.” Sabi ni Ludisek.

“Ang kiad ay isang panalangin-paggalang sa mga kaluluwa ng ating mga ninuno.” Si Chainus.

Nakadikit ang aking mga mata sa isang korteng tao na bato at namumula. Inginuso ko kay Bugawil.

“Siya si Apo Kuwang. Ang tagabantay sa parteng ito ng libingan.”

Isang makipot na landas. Puti talaga. “Limestone, ito ano?” Tanong ko. Isang kuweba uli. Medyo madilim. Masangsang ang amoy sa loob.

“Wow, mga hanging coffins!” Tuwang-tuwa akong nakakita ng kabaong na nakalagay sa isang butas sa dingding ng kuweba at ang iba ay nakasabit lang. Ang dami!

“Dito siguro ilalagay si Angkel Gaddu,” sabi ni Ludisek.

Inusisa ko. Parang kauukit lamang ang butas sa dingding. Mga higit na isang katao ang taas. May nakatayo pang dalawang hagdanan. Nag-uukit sila ng dingding ng kuweba at doon inilalagay ang kabaong? At ang iba ay isinasabit lang sa dingding na batuhan?

Naglibot pa kami sa iba pang kuweba. Marami rin ang kabaong na nakabunton sa isang sulok. Mga buto, mga kalansay at mga bungong nakatambak.

“Wala bang mummy dito?” Pabiro lang ang tanong ko.

“Sa isang kuweba. Gusto mong makita?” Ang tamis nang ngiti ni Chainus.

Lakad uli.

“Ginagawa pa ang aremag[1] pumasok na kayo dito?” sabi ng isang matandang babaeng na parang galing sa loob ng kuweba. Isa raw siyang mankotom.[2]

Bago kami pumasok ay nakiusap muna ang mankotom kay Apo Tomay, ang taga-bantay daw sa kuweba ng mga mummy.

Ang matanda na rin ang nag-alis ng takip ng kabaong ng ilang mummy. Nakapatong lamang sa mga naglalakihang-bato ang mga kabaong.

“Lola, alin po dito ang pinakahuling mummy?” Usisa ko.

“Siya. Si Ama Pelwigan.” Binuksan ng matanda ang isang kabaong.

“Ito ang tinatawag na laughing mummy.” Sabi ni Chainus.

Parang tumatawa nga. Buo pa ang mga ngipin.

“Sa Egypt, Peru at ibang bansa ay ginagawa rin ang mummy. Bakit po ba ginagawa ang pagma-mummy, lola?” Tanong ko sa mankotom.

“May malalim na paniniwala na kailangang napisikal din ang buhay sa kabilang buhay. Kaya ang mga ninuno natin ay nandito na sila at namamahinga.”

“Paano po ba ang pagma-mummy?”

“Magastos.” Sabi ni Ludisek. “Kung nasa bingit na siya nang kamatayan, painumin ito nang pinakuluang dahon at balat ng kis-at.”

“Kaya nga hindi makataong gawain,” sabad din ni Chainus.

Tinitigan ko uli ang mankotom. “Ano po yung kis-at, lola?”

“Isang uri ng punong-kahoy. Mapakla ang lasa.”

Tumango-tango ako.

“Pinaiinum din ang bangkay nang maraming suka at asin. Ipaupo sa suwadil at pausokan.”

“Ano po ‘yung suwadil?”

“Parang palangka. Ipaupong ganito.” Paliwanag ni Bugawil at kontodo aksyon pa.

“Di matutumba!”

“Itatali a, siyempre!”

Oo nga, ‘no? Ang hina naman nang kukote ko, he-he!

“Ibibilag din sa araw,” pagpapatuloy ng mankotom.

Ang patag at puting bato sa gitna ng payyo – hagda-hagdang palayan – ay doon daw noon pinaarawan ang bangkay.

“Hinihiwa ang talampakan upang umagos ang likido ng katawan. Lagi rin itong pinaliliguan nang pinakuluang dahon at balat ng bayabas upang lalong tumigas ang bangkay. Palagi rin ginagawa ang beginsan.”

“Ano po yung beginsan?”

“Isang ritwal na kung saan ay pinapaliguan ang bangkay nang pinakuluang dahon ng atab.” Si Chainus na ang sumagot.

“Ang dami naman pinampaligo.”

“Ang atab kasi ay kontra uod.” sabi ni Ludisek.

“At upang hindi naman ito amagin, kailangan paliguan nang pinakuluang dahon ng bisudak.” Ipinagpatuloy ng mankotom.

Ang bisudak daw ay isang uri ng halamang-bato.

“Gaano po ba kataga, lola?”

“Mga tatlo hanggang apat na teka.”

Una kong narinig kay inang ang katagang teka, ang ibig sabihin ay kabilugan ng buwan. Beska kung 1st quarter, mantrakar kung lastmoon at lued kung magdamag na di makikita ang buwan.

“Kung wala nang likidong nagmumula sa bangkay, gagawin na ang duduan.”

“Ritwal na pag-aalis ng balat ng bangkay.” Sabi ni Bugawil.

“A-ano? Binabalatan ang bangkay?”

“Saka na babalutin nang kolebaw at iaasal. Gagawin na rin ang petad. Saka na ibuburol dito sa pusod ng puting bundok.”

Nagtanong uli ako. Ang kolebaw daw ay isang uri ng kumot na pambalot ng mummy. Sapin daw sa ulo ang iaasal. Ang petad ay isang ritwal sa paggawa ng kabaong mula sa puno ng uk.

“Noong unang panahon, sa ginalman inilalagay ang bangkay. Pero mas nagtatagal at di nasisira ang mummy kung sa kabaong na gawa sa uk.” Paliwanag ng mankotom.

Ang ginalman daw ay isang itim na banga. Naalala ko na ‘yung mga basag na banga sa tambak nang mga bungo at kalansay.

Ganito pala ang kultura ng lahi ng aking ina. Kakaibang kultura. Napakayaman. Napangiti ako at napailing, lumilinaw na ang bagay na umaaligid sa aking noo…

PAGKATAPOS nang libing, may tadek uli. Sino pa nga ba ang bida? Sina nanang at Pastor Belwigan, siyempre! Pangiti-ngiti na lamang kami ni Chainus sa panonood. Ayoko kong humiwalay sa tabi niya. Ewan ko, kung bakit. Basta ayokong humiwalay.

Pumagitna ang isang amam-a.[3] Mga higit na pitumpo ang tantiya kong edad. Walang saplot sa katawan at naka-baag.

“Hagiti komha mit haannak a, hi humublat.” Sabi sa Iluko, ngunit patuloy pa rin ang pagnguya ng moma.

Ano? Kami rin daw ni Chainus?

Nag-gansa ang mga kalalakihan. Ang kaaya-ayang ugong ay humalo sa himig ng kalikasan. Nakakaaliw. Natutuwa ako. Di ko na pinapansin ang ginaw na nananunot sa aking kalamnan – ang ginaw ng kabundokan, kasi malapit nang pumikit ang araw. Pumagitna si Chainus. Kay gandang pagmasdan ang tadek niya. Parang paru-parong palipat-lipat sa mga makukulay na orkidya sa Danaw Ugong. Iniikutan niya ang atong sa pagtadek. Hindi niya inaalintana ang nagsisitalsikang tilamsik nang dumidilat na apoy. Umalon-alon ang gabaywang, itim na itim at makintab niyang buhok na nilalaro nang malamig na simoy. Napansin kong magkatugma ang indak ng mala-coca colang katawang at ugong ng mga gansa. Naa-amoy ko ang bango nang nasusunog na saleng na nanunuot sa aking ilong. Parang nasusunog na insenso. Ang sarap nang pakiramdam. Walang kasing-sarap!

“Sige, punta ka na,” magaan ang pagkatulak sa akin ni nanang.

“A-ano? D-di ko po alam. Paano po ba ang magtadek…?”

Kay tamis ang ngiti ni Chainus. Parang nag-aanyaya ang galaw nang kaniyang mga kamay, at ang indak ay parang sinasabayan nang tuksong hindi ako tunay na anak ng Ibaloi? A, hindi maari, ‘to!

Bahala na. Gamitin ko na lamang ang husay ko sa pagsasayaw. Miyembro ako ng cultural dance troupe sa iskul. Pumagitna ako. Ginaya ko ‘yung ginawa ni Pastor Belwigan.

Palakpak ang mga tao. Tuwang-tuwa si nanang.

Ako rin. Ngayon ko lang nadama ang kasiyahang ito. Ibang-iba. Hindi ko maintindihan. Para bang napakainit ang dugong dumadaloy sa aking mga ugat. At ang init ay siyang nagbibigay sigla.

Isang napaka-espesyal na araw ito. Parang ang dugo ko ay dumadaloy mismo sa mga bundok, mga ilog at batis, sa mga payyo at sa mga kuweba ng puting bundok. May kaugnayan sa mga punong saleng at uk, mga ibon, mga hanging coffins, mga mummies, ang mala-kolisium na Danaw Ugong, mga bulaklak ng marapait, at ang mga kabundokan ng Benguet.

Mahirap ipaliwanag. Napakahirap. Wala akong mahuling kataga upang ilarawan. Basta ang alam ko, tuwang-tuwa ako. Tuwang-tuwa.

“Ano ang masasabi mo ngayon?” Sabi ni nanang na nakangiti.

“Ipinagmamalaki kong ako’y isang Igorot, inang. Na ako’y anak ng Ibaloi!” Lumuluha ako. Ngunit hindi alam kung bakit ako lumuluha. Ang lakas nang tulo at agos ng aking luha; na para bang ako’y pinapaligoan nang luha upang maanod at maalis ang maling pananaw. “Ako’y anak ng Ibaloi! Ipinagmamalaki kong ako’y isang Igorot!” Isinigaw ko pa. Niyakap ko nang napakahigpit si nanang. Napakahigpit. Tumatawa lamang siya. Salamat sa Diyos at namulat ako nang katotohanan – ang awit ng aking dibdib ay siyang awit ng ligaw na kaluluwa sa exshipit,[4] na ngayon ay isang domestikadong nilalang. Magaan na ngayon ang aking pakiramdam; at ang naglalarong umaaligid sa aking noo ay maliwanag na maliwanag na at alam ko na kung ano ito. Tumingala ako at napapikit. Nasasalamin ko sa aking balintataw ang nakangiting si tatang. Napailing ako at sinabi sa sarili: Tama kayo, tatang, maraming maraming salamat…

Pinahid ko ang aking luha. Kay tamis ang ngiti ni Chainus nang magkasalubong ang aming mga mata. Napakaganda ni Chainus. Sa matamis na ngiti ni Chainus ay nakikita ko ang kagandahan ni nanang at ang buong lalawigan ng Benguet…

--wakas—
1. aremag – panahon ng lamay
2. mankotom – member, council of elders
3. amam-a – elderly (male)
4. exshipit – wilderness

• Ang maikling kuwentong ito ay ang author din ang nagsalin mula sa Iluko (Ilokano) bersiyong na ang pamagat ay “Tadek” nasa archive ng Tawid News Magasin, ang pangunahing pahayagan ng Ilocos Sur – ang soft copy ay sa www.tawidnewsmag.com at ang hard copy nito.

Ti Diborsio iti Philippine Lit



Adda, aya met, diborsio iti Philippine Literature?

Adda met a. Nabayagen. Diak pay laeng naiyanak ket addan a nasurat daytoy iti Philippine Lit.

Philippine lit? Kayatmo a sawen, iti literatura?

Kasta ngarud. Saan a paatiw dagiti piksionista aniaman a topiko iti pagsasaritaan, lalo dagiti Ilokano, ta insuratdan dagitoy a kas bunga ti panunotda no di man reaksionda iti napapanawen nga isyu ti gimong. Ta dagiti piksionista ti timek ti gimong. Idi un-unana a panawen, idi saan pay la datao a naiyanak, addan daytoy a linteg ti diborsio; gapu ta addan daytoy a linteg, saan a nakalibas iti muging ni piksionista ket insuratna ti makapasainnek a resulta ti paliiwna, inggamerna iti putarna a piksion dayta a napaliiwna iti gimong a pagnanaedanna. Dayta ita ti nagbalin a lasag ken dara ti Literatura Filipiniana wenno Philippine lit.

Makapangato ti kiday ken makapalibbi met ibagbagam. Kasano koma a naaddaan itan ti Philippine Lit iti diborsio?

Ti maipapan ti diborsio ti dakkel unay a pakainaigan ti sarita, ta nagtaud ditoy ti kangrunaan a topiko iti nadakamat a sarita.

Sarita? Saan a nobela wenno drama?

Wen, sarita. Sarita a makapasainnek. Sarita nga agsasainnek. Saan laeng a dagiti dua – dagiti agassawa a bida iti sarita ti nakarikna iti nakaro unay a liday ken sainnek no dipay ket dagiti agbasbasa wenno nangbasa iti sarita, naiyallatiw kadakuada ti marikrikna dagiti agbibiag iti sarita. Narikna dagiti nagbasa ti narikna dagiti agbibiag iti sarita. Kasta ti kabileg ti sarita.

Nabileg ngarud a sarita, no kasta.

Wen. Ta kadagiti forum kadagiti nadumaduma a website ken blog nga innak nagpaspasiaran, nakiangtotan ken nakibiangotan iti topiko maipapan iti sarita, saan nga agpapada ti opinion dagiti nakabasa no ania ti nagbanagan ti babai iti sarita. No daytoy ket nagpakamatay wenno nagbibiag a maymaysana wenno saan a masinuo ti nagbanaganna ta saan nga insurat ti author no di ket inaramatna ti open ending a klase ti panangigibus ti sarita – a kayatna a sawen, awan iti imparangna a paggibusan no di ket nangited laeng iti posible a mapasamak babaen iti panangdeskribirna ti aglawlaw ken iti masakbayan. Napintas nga ending wenno paggibusan ti sarita ta naibiang dagiti agbasbasa – babaen iti panangituloydan a mismo ti basbasaenda – no ania ti reading-da wenno pannakaawatda ket balido amin dagitoy. Daytoy ti nadakamat a topiko ti sarita – saan nga iti nobela wenno ania a genre ti sinurat no di ket iti sarita. Nadakamat wenno nausar daytoy iti Philippine Lit in English.

Philippine Literature in English? Ania ti kayatmo a sawen?

Ti Philippine Lit, dua ngamin a klase daytoy iti agdama a panawen, ti nasurat iti English ken Filipino – puera pay laeng dagiti rehional a sinurat itoy. Iti agdama kunak, ta dayta iti panawenna. Ta idi panawen dagiti Kastila wenno idi un-un-unana a panawen, dua latta met ti literatura, ti naisurat iti Spanish ken Tagalog. Isu nga adda dagiti sinurat iti Philippine Lit a nasurat iti sao dagiti Kastila, ta sinakopnatayo la ngarud dagiti Kastila idi.

Asino ngarud ti author kadayta a sarita?

Ilokano! Ta nalaing a mannurat ni Ilokano, saan kadi? Aniaman a panawen ket adda latta isuna a makiramraman wenno makipaset itoy a tay-ak ti pagsiriban.

Wen, met ketdi a. Pudno la unay dayta kunam a nalalaing dagiti mannurat nga Ilokano, idi man panawen ti Kastila ken dadduma pay a panawen.

Iti agdama, dakkel manen nga isyu iti panagtata wenno rimmimbaw ti saritaan ket maipapan iti kinaadda koma ti pagilian iti diborsio (divorce) ta ngamin, malaksid iti Vatican a sentro ti Katolisismo, ti laengen pagilian ti kakaisuna a pagilian nga awanan iti diborsio. Napapanawen (kanon) iti pannakaadda met iti diborsio iti pagilian, segun kadagiti agpunpundar iti linteg a mangidurduron itoy, a kas ti Gabriela Women’s Party babaen kada Luzviminda C. Ilagan ken Emerenciana A. de Jesus a nangipila iti kongreso ti House Bill No. 1799 a maawagan iti “An Act Introducing Divorce in the Philippines.”

Saan, aya, nga addan ti annulment process ti pagilian? Pannakawaswas ti bisa ti sinapataan a kallaysa?

Wen, addan. Ngem maiduma ti annulment iti diborsio. Iti annulment, nangina unay, nagastos ket saan a kabaelan a maragpat ti gagangay nga umili wenno kaadduan nga umili, ta iti bayad laengen iti abogado ket saanen a bumaba iti one hundred thousand pesos; isu a para laeng kadagiti babaknang daytoy a linteg. Iti annulment, saan a mabalin a mangasawa manen dagiti napalugodan itoy a linteg no daytoy ket ikeddeng ti korte. Iti diborsio, kabaelan ti amin ken mabalinna manen iti makiaasawa ti maseknan itoy. Daytoy ti pagtaktakderan dagiti agar-aramid iti linteg a mangidardarirag itoy a banag.

Okey, nalawag. Ngem ti saan a nalawag, awan ti linteg iti pagilian maipapan iti diborsio ta madamada pay la ngarud a pagdedebatean dayta a banag, a kas kunam, no rumbeng a maaddaan ti pagilian wenno saan. Kasano itan a naaddaan ti topiko a diborsio iti Philippine Lit?

Beri gud kuestion. Ngem saanko met nga imbaga a diborsio iti Philippine laws wenno diborsio iti paglintegan ti pagilian, in general, saan kadi?

No saan, ania ngarud?

Babaen kadagiti customary laws.

Customary laws?

Dagiti linlinteg a naparnuay babaen iti nagtitinnawidan ti puli – maysa nga aw-awid a mapalugodan daytoy babaen kadagiti naikeddeng nga alagaden itoy. A kas koma iti customary laws dagiti Ibaloi (Ivadoi kadagiti dadduma nangnangruna iti makindaya ken makin-amianan a paset ti Benguet).

Ania dagitoy nga alagaden?

No nagkasar dagiti agassawa babaen iti customary laws, mawaswas met laeng ti bisa ti kallaysada babaen met laeng iti customary laws. Sa la mawaswas ti bisa iti kallaysada no daytoy ket saanda a naaddaan iti anak iti las-ud iti pito a tawen. Dayta ti alagaden iti customary laws dagiti Ibaloi. Dayta ti diborsio iti customary laws. Iti Philippine Lit naisuraten daytoy a topiko ti sarita. Ta kas kadagiti immun-unan a naibagbagatayo, ti literatura ket konsensia ti gimong wenno ladawan iti gimong iti dayta a panawen. No adda ti diborsio iti customary laws, nasurat metten daytoy a kas lasag ken dara ti Philippine Lit. Putar dayta ti maysa nga Ilokano.

Adda kadi pagibasaran a sinurat wenno pagbatayan iti diborsio kadayta a topiko ti sinurat, a kas pammaneknek ti kinaadda ti diborsio?

Adda a, siempre. Mabasa daytoy iti website ti National Commission for the Culture and Arts, a sinurat ni Wasing Sacla, foremost Ibaloi ethnic historian, nag-board member iti namitlo a daras sa kalpasanna, nagbalin manen a vice governor iti Probinsia ti Benguet. Kastoy man ti kunana: "A couple who wish to divorce due to infertility of either one of the partners is allowed by the law. A husband who divorces a wife without any valid reason will have to leave all properties to the children and the wife, this is another law." Iti met damdamag iti telebision, ti TV Patrol idi Hunio 9, 2011, inlawlawag met ti maysa a lakay ti customary laws dagiti Ibaloi maipanggep iti diborsio. Agpada ti lakay ken ni Sacla ti interpretasion daytoy a customary laws ken agpadada met laeng a panglakayen dagiti Ibaloi. Adda pay linteg ti gobierno idi un-unana a mangsakop itoy.

Adda aya? Kaano dayta a linteg?”

Iti explanatory notes nga indatag dagiti Gabriela partylist representatives, mabasa daytoy, “Historically, divorce had been part of our legal system. In the beginning of the 16th century, before the Spanish colonial rule, absolute divorce was widely practiced among ancestral tribes such as the Tagbanwas of Palawan, the Gadangs of Nueva Vizcaya, the Sagadans and Igorots of the Cordilleras, and the Manobos, B’laans and Moslems of the Visayas and Mindanao islands. Divorce was also available during the American period, starting from 1917 (under Act No. 2710 enacted by the Philippine Legislature), and during the Japanese occupation (under Executive Order No. 141) and after, until 1950.

No kasta ngarud, addan ngem naikkat daytoy idi 1950.

Wen. Ta mabasa iti explanatory note: It was only on August 30, 1950, when the New Civil Code took effect, that divorce was disallowed under Philippine law. Only legal separation was available. The same rule was adopted by the Family Code of 1988, which replaced the provisions of the New Civil Code on marriage and the family, although the Family Code introduced the concept of "psychological incapacity” as a basis for declaring the marriage void.” Dagitoy ti mangipaneknek ti kinaadda ti diborsio iti pagilian.

Asino ngarud dayta a mannurat? Taga-ano? Ania ti paulo dayta a sinuratna?

Ni Amador Daguio. Naiyanak sadiay Ilocos Norte. Dimmakkel sadiay ili ti Lubuagan, Kalinga, (saan a Lubuagan, Mt. Province a kas nailanad kadagiti dadduma sinurat, ta saan nga ili ti Mt. Province ti Lubuagan no di ket ili ti Probinsia ti Kalinga). Mannursuro idi sadiay University of the East. Ti sinuratna ket napauloan iti “The Wedding Dance.” Naisurattayon ti maipapan itoy, iti daytoy met la a kolum ti maipapan daytoy a sarita ni Daguio. Ngem saantayo a nadakamat no ania ti topiko no di ket kasano laeng a sinuratna ken kaimudinganna ti sarita iti literatura.

Kasano ngarud a mainaig ti topiko ti sarita ni Daguio iti topiko maipapan iti agdama a nabara nga isyu ti diborsio?

Agsipud ta insina ni Awiyao, ti bida a lalaki iti sarita, ti asawana a ni Lumnay, sa nakikallaysa ken ni Madulimay. Iti customary laws dagiti Ibaloi, napasamaken ti diborsio; ti diborsio a denepinar ni Sacla ken ti panglakayen a nainterbiu iti telebision ken ti explanatory note dagiti partylist representatives.

Ania ngarud ti implikasion a pinaruar wenno imparang ti sarita a kas iti pakaseknan ti diborsio?

Iti sarita, agpada dagiti maseknan a partido (dagiti nagsina nga agassawa) nga agsagaba iti nakana a sainnek ken di mailadawan a liday. Ti nasipnget nga uneg ti abongda ket iladawanna laeng iti mapasamak a nasipnget a lubongda iti inda panagsina – ta madaman idi iti ragragsak iti pannakikallaysa ni Awiyao kenni Madulimay. Nasipnget ti lubongda a dua – a sigud nga agassawa a nagdiborsio. Iti isyu ti diborsio iti agdama a panawen, makuna met nga umarngi kadayta a pasamak nga adda iti makarikna iti sainnek ken nakaro a liday – no di isuda a dua, ti maysa kadakuada. Iti ababa a pannao, ti proseso a maaw-awagan ti diborsio ket dakkel ti epektona iti pakasaritaan iti panagtipon ti lalaki ken babai a kas agassawa.

Ania dayta nga epekto?

Mabasa iti Mateo 19:6, “Saan a pagsinaen ti tao ti pinagtipon ti Dios.” Ti saan a pannakaadda iti anak wenno saanda a maparaburan iti anak dagiti agassawa ket narabaw a rason tapno inda agsina. Adda met dagiti pamuspusan pay tapno maliklikan dayta a pagteng, a kas koma iti panangadaptarda iti anak – ta adu met dagiti agur-uray itoy a proseso ken nangaramiden itoy ket lalo pay a rimmagsak ti panagdenna dagiti agassawa. Isu a narabaw unay a rason iti diborsio dayta saanda a pannakaadda iti anak ket mapasamak iti nakana unay a liday ti naisina a baog, a kas iti nailadawan iti sarita ni Daguio.

Ngem saan met laeng nga iti saan a pannakaadda iti anak ti balido a rason iti pannakapasamak ti diborsio.

Wen. No iti Ibaloi customary laws, wenno isina ken idiborsio ti asawa a lalaki ti babai, ibatina amin a sanikuada iti asawa a babai ken kadagiti annakda.

Ngem kasanon dagiti dadduma a rason, a kas koma iti kinadamsak wenno pannakairurumen ken pannakadangdangran ti babai wenno ti lalaki?

Dayta ti isiksikkir dagiti mangayat iti dibosio iti agdama, ken nasken la unay a matingiting a nalaing. Iti daytoy a punto, bay-antayon a dagiti agilinlinteg wenno agpanpanday ti linteg iti makaammo kadayta a banag; ken maysa, lumaksiden ti isyu tungtongantayo. Agsaritatayo laeng maipanggep iti topiko – ti topiko ti sarita ni Amador Daguio. Agsaritatayo laeng maipanggep ti literatura. Agsaritatayo laeng iti isyu maipanggep iti kinaadda ti doborsio a kas topiko ti sarita idi un-unana a panawen. @

TI BALBAL

Sarita Ni Ma. Theresa Buenaventura Santos



KASLA adda peggad a pakdaar ti managgaysa ken natinggaw a pulikkaaw ti aglikuslikos a puek. Nalamiis ti kuldit ti puyupoy. Nupay awan ti makita a nakasindi, nalaokan ti agat-kandela ti bang-i dagiti malunglungsot a garami iti talon ken ti bang-i ti agattemtem.

Ti ngata natibong ken makasidduker a taguob ti aso ti mangipapaay iti banugbog ti barukong ti babai a magmagna iti panipngeten a bit-ang nga agturong iti kabalbalayan ti Sitio La Loma. Agarup a lima a gasut a metros ti bit-ang manipud iti sungaban agingga iti umuna a balay; ket kasla mangliwengliweng a gukayab daytoy gapu iti bulbulong ken sangsanga dagiti nadumaduma a kayo a nangpayong iti bit-ang. Itay pay laeng sumrek iti sungaban, ipatpatiten ti babai ti plaslait iti kanigid a dakulapna, ngem talaga a saan nga aggangat, ket pabpabasolenna ti bagina iti pannakalipatna a gumatang iti baro a bateria ta idi pay la naminsan a lawas a kuridemdemen daytoy.

No kua, sardengan ken taliawen ti babai no sadino ti yan dagiti managgaysa a kiririt dagiti andidit ken riari; ket pasaray pampagenna met ti barukongna no kasta a kumayab ti angin; wenno saan, a kas itay, dandani la napaikkis iti kellaat a panagkayab ken panagikkis ti dakkel a panniki iti maysa a sanga ti tsiko iti igid ti dalan.

Tinangad ti babai ti nakuyem a langit, ngem, iti nakemna, nasken a makagteng iti balayda. Alas onse ti rabii itay dumsaag iti bus a naglugananna manipud Manila. Agarup duapulo a minutosen nagnagna manipud iti highway.

Kellaat a nagkayab dagiti bulong ti saba ken bulong ti paris makapuno, ket napariaw ti agtutubo babai iti kellaat nga ungor iti masanguananna.

Nupay apagapaman laeng, namira pay laeng ti agtutubo ti agtatapaw a banag nga umap-apuy dagiti matana. Nupay adda inulesan ti lagaw ti babai, napanunotna ti tumaray nga agsubli iti naggapuanna, ngem, naladawen ti amin, nalugobanen ti datdatlag a parsua, ket ti ikkis-paarayat ti agtutubo a babai nga agbakasion koma manipud iti panagiskuelana ii kabisera inalun-onen ti sipnget.

BIGBIGAT pay laeng, nagkayamkamen ti damag iti purok. Kas iti paraangan da Linda a kagayyeman ni Didith, agbebessag ‘toy balasang nga agipadamag ken agsagsagad kadagiti nagango bulbulong iti paraangan ti inana.

“Nakaam-ames, nanang ti napasamak ken ni Didith idi rabii. Wakwak ti barukongna, ket segun ti nangawtopsia kenkuana, awan kano ti dalem ken ti pusona!”

“Ni Didith nga anak ni Mari Sianang?”

“Wen, Nang! Ayyapo, apay metten a kasta ti napasamak? Pudnonsa metten nga agraira ‘tay damag maipapan iti aswang, ‘nang!”

“Pudno kadi dayta nga ibagbagam?”

“Wen! Nang, pudno kadi nga adda aswang?”

Saan a nakatimek ti ina. In-inut ti itatangtadna, napaut ken agtantanamitim…

MAYSA PAY a baket ti biktima, kalpasan ti tallo nga aldaw. A basta lattan nasarakanda daytoy a ngilngilawen iti kabigatanna iti bangsal ti kalapawna. Bugtong ngamin nga agnanaed iti ungto ti purok iti teppang ti karayan.

Naglagawen dagiti pumurok. Ammodan a saan la ketdi a gagangay a kriminal ti nakastrek iti lugarda.

Ket iti maysa a sumipnget a nabartek ni Iban a kaayan-ayat daydi Didith nga umuna a biktima, inkeddeng daytoy nga agtutubo iti agrekorida iti purok iti agpatnatg. Inkarina nga insangsangit iti sanguanan ti bangkay ni Didith nga ibalesna ti ipapatay ti kaayan-ayatna, ken saan a patien ‘toy baro nga aramid ti aswang no di ket ti sindikato nga aglaklako-aggatang kadagiti lalaem a kas ti puso, dalem, pali, bato, ken dadduma pay. Ilako daytoy a sindikato kadagiti ospital; ket kapigsaan kano a paglakoanda dagiti opital iti ballasiw taaw. Uray iti massayag ti baket a maikadua a biktima, adu manen ti nakangngeg iti insawang ni Iban nga anupenna no asino man dayta a kriminal. Ket daytoyen ti rabii nga inna panagsingir. Bitbitna ti baby armalaitna a napno ti bala ti nakasalpak a magasinna ken adda pay dua a magasin napno met laeng iti bala a nakabulsa iti agsumbangir a bulsa iti likud ti pantalonna. Iti panaglikuslikosna kadagiti kabalbalayan, saan la ket ngarud a nagtalna dagiti aso, nga ad-adda la ket ngarud a nangidateng iti tension kadagiti umili. Ngem, agparparikna ken ni Iban nga umatake ita a rabii ti kriminal gapu ta mapaliiwna nga iti laksid dagiti taul ti aso a malabsanna, adda met dagiti sumagmamano a taguob kadagiti asidegna a balbalay a kasla ketdin aglikuslikos met daytoy a kas iti aramidna. Nagsagana ta namnamaenna nga aniaman a kanito ket agsabatda a dua.

Nupay kabus, sangkatipping laeng ti sumirsirip a paset ti bulan iti nangisit nga ulep. Nupay nalamiis ti angin-amian, uksob ti nasabang a bagi ni Iban, ket imparautna iti kanawan a takiagna ti kordon ti paltogna.

Nakagteng iti tengnga ti plasa ti purok. Iti aglawlaw, saanen a taul ti mangngegna no di ket agsisinnungbaten a natibong ken makapaalliaw a taguob.

Wen, iti sangabotelia ti sammigel a nainum ni Iban, mariknanan ti kiamkiam kadagiti matana ta saan unay a managinum iti nasanger. Mariknana ti liliteng dagiti lapayagna ket nagmattider iti tengnga ti basketball court tapno amirisenna ti aglawlaw.

Pagammuan, nakangngeg ti dakkel a kayabkab iti likudanna. Impaturongna ti paltogna nga itay pay la nagrubuat a nagkasa. Pinindotna ti pin tapno agawtomatik. Ngem awan ti nakitana. Adda manen ti payagpag iti likudanna, kellaat a timmallikud, ket nakitana ti kutit ti agtatapaw iti angin a banag nga agturong iti tuktok ti kakaisuna a niog a mula ni Tang Tonio iti asideg ti ungto ti basketball court.

Nakarikna iti sidduker ni Iban. Isu kadi dayta ti kriminal, kunana iti bagina. Ngem iti sabali a suli ti panunotna, saan a mamati nga isu dayta ti kriminal. Napasublina ti simbeng ti panunotna. Pinukkawan ni Iban ti datdatlag iti tuktok ti niog. Pinukkawanna a kinarit.

Iti maysa kadagiti palatang ti niog, agpalpallayog ti datdatlat a parsua a kasna met tingtingitingen ti inalat ni Iban.

Idin saan a mauray ni Iban ti datdatlag a parsua, pinaratupotnan daytoy; rumrumik dagiti mata ni Iban ken agtigtigerger dagiti laslasagna iti pungtotna a nalakagip iti nakaskas-ang a nagbanagan ni Didith ken ti baket a maikadua a biktima. Naibus ti sangamagasin. Sinalpakanna manen ti maysa. Inkasana, ngem idi ipaturongna ti paltogna, adtoyen ti kasla kimat a yaasideg ti datdatlag a parsua. Nginarietan ni Iban nga impis-it ti gatilio ket ad-addan a napisang ti ulimek ti Sitio La Loma; ket sakbay a maiyibus amin ni Iban ti bala ti paltogna, nagtuliden ti ulona iti semento a pagbabasketbolan…

Ket naannad ti darumog a pannagna ti sabali pay a parsua nga itay pay laeng nga agpalpaliiw, kalpasan iti yaadayo ti Balbal.

SAAN A NAGTAKTAK Linda, maysa kadagiti baak a balasang iti purok, sinarakna ni Rino Mistiko, ti ammona nga eksperto ti paranormal science ken mysticism, ken Presidente ti Mystical Society of the Northwestern Philippines. Naam-ammona ni Rino ta estudiante ni Linda ti “Some Mystical Adventures” iti Rosecruix University. Kameng pay ‘toy soltera iti Women Psychic of Northern Philippines ken ti Spirit Questors. Namin-anon a daras a siniripna ti kinasino ti kriminal, ket ammona a datdatlag unay daytoy ken dina kabaelan ti bilegna.

“Agtatapaw, kunam, Linda?” Pinirit ni Rino imingna, sumreken iti limapulo ti edadna, agtayag iti lima kadapan ken walo a pulgada iti kalalainganna a pammagi. Nabannayad nga agtigtignay.

“Wen, manong.” Inwang-it ni Linda ti ulona ket nagallon ti pagatsiket a nakataytayaengteng ti ngisitna a buok, timpuar ti wayas a kallid iti simmantamaria a rupa, agtayag daytoy iti lima kadapan ken lima a pulgada, iti pangrapisen, saan a paudi iti kinapintas ngem kinaykayatna iti nagsoltera ngem ti mangtimud kadagiti asug dagiti naruay idi a nagrayo kenkuana ta ngamin kayatna nga ipamaysa ti naisangsangayan a talugading nga adda kenkuana, ti kinamistisismo: a di met napaay, adun iti padasna maipapan kadagiti datdatlag a bambanag, ngem impangpangrunana ti eksorsismo.

“Ditay’ masigurado dayta,” kuna ni Zeny, nga asawa ni Rino, ken nangidisso iti sangaplatito a patopat ken agal-alingasaw a kape a barako. Paningkiten, morena ken kataytayagna ti mistiko.
“Ania koma dagiti deskripsion kenkuana, no kunam a siniripmo?”

“Awan ti payakna, ngem agtayab.” Insungbat ni Linda, kalpasan iti panangigupna ti kape. “Nakatadtadem ti akaba ken atiddog a dilana.”

“Taltallo met laeng ti ammok a monster nga agtatapaw ditoy Northern Philippines: ti Irikan, maysa a fairy monster; ti Saddok, kapamilia dagiti sting ray monsters; ken ti Balbal,” manglanglangit ni Rino a nagkuna.

“Nalabit a maysa kadagitan, a, “ kuna ni Linda nga inayunan met ni Zeny.

“No maysa nga Irikan, maparmek laeng dayta babaen iti sikolohia; no saddok met, nalaka laeng a parmeken, ngem napeggad la unay…” pinug-awan ni Rino ti riang ti barukongna gapu iti dagaang iti dayta nga agalastres ti malem.

“Ket no Balbal, nay?” kuna ni Linda, ngem ni Zeny ti turong dagiti matana ta itudtudo ni Zeny ti kanigid a sintidona a kasla agpampanunot. “Alaek ‘diay nangisit a libro,” kunana met laeng sa nagdardaras a simrek iti siledda nga agassawa, sa met la nagdardaras a rimuar.

“Kasta! Kasta ti langana!” intudo ni Linda ti ladawan iti maysa kadagiti panid ti libro a linukatan ni Zeny. Saan a maisina ni Linda ti panagkitana iti ladawan ti balbal: nagatiddog ti dilana a nasurok maysa a metro ken aglapad iti gudua a pie. Tao lattan ngem, saan a dutdotan. “Pinaltogan ti maysa kadagiti biktimana, ngem kumtat ti bala, adda pay ti nangpadas a nanggayang.”

“Nasken nga adalen pay nga umuna ti kababalinna, ngamin kabaelan daytoy datdatlag a parsua a balbaliwan ti bagina: billit, uray ania a tumatayab. Dagiti laeng tumatayab. Ken paboritona taraon ti dalem ken puso, tao wenno dingo.” Insakuntip ni Rino.

“Ti nabasak iti maysa a libro, ket kasla kano adda kabuteng ti Balbal iti daga, isu nga agtatapaw. Rino….” Saan a natuloy ni Zeny ti kayatna a sawen, ta nagsabat dagiti matada ken ni Rino ket nabagas dagiti balikas a nagtaud kadagiti matada a duada laeng iti makaawat…

KABUS. Kasla dara ti lawag ti bulan , ngem, saan man la a mabuteng ni Rino a nakatakder iti maysa a bakante a solar iti arubayan dagiti kabalbalayan. Sipud pay idi alas-otso iti rabii, adda ditan a nakatakder. Gagangay laeng ti kawesna, nakasapatos iti goma, nakadalikepkep a mangur-uray iti Balbal. Ngem itay, alas dies, a dina mauray ti Balbal, nangaramid iti dakkel a temtem, sana intugkel iti daga ti gayang.

Umas-asideg dagiti taguob dagiti aso. Immalikuteg dagiti mata ni Rino. Nakangngeng ti kayabkab iti ngatuenna. Addaytan ti Balbal! Nagbatay iti nagango a sanga ti kapasanglay iti asideg. Saan a nagkir-in ni Rino. Naipigket dagiti matana iti Balbal nga agarup agtayag iti lima kadapan ken pito a pulgada iti kalalainganna a pammagi ken kasla mangpalpaliiw met kenkuana.

Babaen iti mental telepathy, inkallatik ni Rino ti mensahena iti Balbal: Umasidegka! Umasidegka! Saanka a kabuteng!

Ket addaytan ti Balbal. In-inut nga umasideg. Sa kellaat a nagsuek a nangiruar ti natadem a dilana tapno rugmaanna ni Rino. Linissian ni Rino ti pettat nga ipapatay, sana kinellaat ti nangparut ti nakatugkel a gayang ket naisurot ti nakilnet a daga a naipgket iti tadem ket induyokna iti barukong ti Balbal.

Nagungor ti ayup a kasla marigatan unay, nagtirtiritir iti daga. Itugkel ni Rino ti gayang, tapno kumpet ti nakilnet a daga, sana iduyok iti Balbal. Inulit-ulit ni Rino a dinuduyok, agingga natay.

Masmasdaaw ni Linda, a rimuar manipud iti naglingedanda ken ni Zeny. “Apay a nalsuk ti bagina, ket no paltoganda ken gayangen ket saan?”

“Ammom no apay nga agtatapaw ti Balbal? Agsipud ta kabutengna ti daga. Amirisem, kasla lalaki a tao, labus, isuna laeng ta kasla agul-ulo a billit, adda dua a sakana, ngem apay a dina ibaddek kadagiti daga? Ngamin, kabilang isuna kadagiti floating monsters a no maisagidda iti daga ket masaktanda unay. Ti daga ti kontra ti biagda…adu dagiti floating monsters nga intayto masagang iti panagtulid ti panawen….####

*** Naipablaak iti TAWID NEWSMAGASIN idi Nobiembre -12, 2001.

Ti Buok A Salakan

Sarita ni Ma. Theresa B. Santos


I.

O, ZENY, adda kadi manen di katataw-an a karangetta. Saanak a low batt ita, he-he! Kare-recharge ti enerhiak ta kagapgapuk idiay Bantay Banahaw sadiay probinsia ti Quezon. Adu dagiti padak a mystic nag-fasting sadiay.

Haaaaaaaaaaay……!

Ha, ne, anian, nagunegen dayta sennaaymo, baket, he-he-he!

Karkarna ti mapaspasamak sadiay Barangay Libtong, Rino. Saggaysa a matmatay ti maysa a pamilia. Karkarna ti ipapatayda. Kaasida met. Uray dagiti dodoktor ket dida maibaga ti eksakto a rason. Karkarna a talaga ti mapaspasamak.

Puonay met daytan?

Daytoy ti dakkel a parikut, Rino, no dumtengen ti sumipnget, basta lattan bumsog ti tian ti biktima. Dumakkel a dumakkel ti tian aginga bumtak! Matay metten ti biktima. Dayta ti mangipapaay iti puzzle kadagiti dodoktor.

A-ania, bumtak? Sus…!

Wen, ket awan ti ammoda a makagapu!

Danum kadi ti linaon ti tian a bimtak ken maris amarilio a kasla nana ken nalangsi?

Kasta ngarud ti napaliiwda.

Hmp, aramid ti maysa a mangmangkik a! Kasta ti maysa a pattern ti aramidda ket…

Mangmangkik?

Wen. Maysa a nabileg a mangmangkik a kabaelanna a bilinen ti nakaparsuaan.

Bilinenna ti nakaparsuaan? Nakaskasdaaw. Kasano?

Adda kenkuana ti nangisit a bileg ti nakaparsuaan. Ditoy a nagtaud ti bilegna. Ket daytoy ti aramatenna kadagiti biktimaenna.

Nakaam-amak ngarud a…?

Wen, ket dagiti laeng addaan iti nangisit a pagsiriban iti makabael nga agaramid iti bumtak a tian. Dayta ti pattapattak itoy a kaso.

Ket maparmekta ngarud dayta a mangmangkik, Rino, maparmekta?

Nasken a takuatek pay ti kinaasinona. Nasken a maammoan no asino dayta a mangmangkik ken ti ikutna a bileg.

II.

O, ANIA, Rino, natakuatam kadin ti palimed ti mangmangkik?

Wen, Zeny, asawak. Kalpasan iti dua a lawas nga innak panagsukisok ken panagpaliiw, natakuatak met laeng. Nabileg unay. Nalaing a sumaep. Katukad ti agong ti sangapulo nga ugsa ti agongna.

Ow, kasta? Puonay a bilegnan?

Nalaing a sumaep iti kalabanna. Daytoy ti gapuna a di maasitgan iti asinoman a mangpadas a mangkontra ti bilegna. Ket kadagiti met mangpadas ti kabaelanna nga awan iti ammona maipapan mystisismo, saanda laengen a patuloyen ta saanda a maasitgan, nalabit nga umas-asidegda pay laeng, maungkeldan. Kastoy ti kabileg ti baket. Adda kenkuanan dagiti nagkaadu a bileg ti sipnget.

Dipay mangisaknapen ti alliaw no saan a malapdan? Kasano ngarud a parmeken, nay, lakay? Kasano?

Nalaka laeng, he-he-he…! Natakuatakon ti palimedna.

Kasano a natakuatam?

Babaen iti astral projection.

Astral projection?

Ti kangrunaan nga us-usaren dagiti psychic – dagiti pudno a pychic, a saan ket a dagiti sumanao dita a kayatda laeng iti makakuarta.

Ania ti astral projection?

OOBE wenno out of body experience. Babaen ti bileg ti spiritual a bagim, mapan daytoy iti yan ti mangmangkik tapno paliiwenna ti aramid daytoy a pasurot ti sipnget. Kastoy ti inaramidko a nangammo ti kinaasinona ken ti bilegna. Ta kaaduan dagiti addaan nangisit a pagsiriban ket saan a maasitgan no iti pisikal a bagi ti usaren. Di asitgan babaen iti OOBE, saan?

Isuronakto man met dayta, lakay. Nasken a masursurok met dayta a banag.

Wen. Nasken unay, baket, ta daytoyen ti naikur-it a lubongta, ti makidangadang kadagiti addaan iti nangisit a pagsiriban.

Ania ngarud ti panggepmo ita?

Mapanta idiay Brgy. Libtong. Kayatko a kasao dagiti nabatbati a kameng ti pamilia.

Ta apay?

No diak a maparmek iti sangonsangon daydiay a mangmangkik, parmekek babaen iti bukodna a sabidong. Uray no kasla laeng buok ti namnama, no nasken nga isu ti maaramid, maaramid no isu dayta ti sulosion ti parikut. Ta datayo a mistiko, agbatbatayo a kanayon iti kinapudno. Ket daytoy a kinapudno ti igamtayo. Daytoy a kinapudno ti mangwayawaya kadagiti naibalud iti nangisit a pagsiriban!

III.

ITI PUSEG ti rumiet a kabakiran nagikkis ti agam-ampayag a dakkel a nangisit a wak a taraken ti mangmangkik. Mabuteng pay dagiti ayup ket nagbuatitda nga immadayo, uray dagiti aguyas a nagbiag ket nagiinnunada a kimmalawikiw nga immadayo; iti pannakabuak dagiti tumatayab – billit, kulibangbang ken dadduma pay nga adda payakna, adu pay kadakuada ti naidungpar kadagiti kayo ken muymuyong ngem dida ingginggina dayta a napasamak kadakuada ta ad-adda a linaon iti isipda iti pannakaadayoda iti dayta a lugar – ti lugar ti mangmangkik. Ta no kastoy agritritual ti baket a mangmangkik, nadangkok la unay kadagiti amin a nagbiag ta asinoman a makitana, mapaliiwna a makaimatang wenno agsisiim iti ar-aramidenna ket saanna a pakawanen. Tiliwenna babaen ti nangisit a bilegna ket patayenna. Saan a kayat ti baket nga adda ti biangot iti ar-aramidenna.

Kuttongi ti baket, dulpet ta saan nga agdigdigos, isu a wakray ti nakaat-atiddog sugabba a buokna nga immangrag ken nagsalimpayak iti sibetna, ket agkaiwara dagiti naurot a buokna iti ruar ken iti uneg ti rukibna. Aggargarikgik iti sango ti agburburek a sinublan. Angot-angotenna-say-openna ti alingasaw ti agburburek a lutlutuenna a ramramot, bulbulong, tultulang ken buok, dutdot, ken dadduma pay. Nalabbaga dagiti matana. Nakaat-atiddog dagiti nangisit a kukona, nangisit met dagiti ngipenna, ken adda iggemna ti kanigidna nga iit a sagad nga aramatenna a tumayab wenno babaen iti pagsiriban a levitation. Agkaiwara dagiti bangabanga, paragpag ken nagduduma a tultulang iti aglawlaw ket makarurusok ti angotda lalo dagiti kabkabanga a linibasna kadagiti kamposanto no kasta a mairana a kabus ti Biernes nga isu ti panagukkonna kadagitoy a birtudna. Iti ruangan ti rukib, agbitbitin ti kasla takiag a karasaen a tarakenna ken ti lima a kakasla tangan a nangisit a manggagama a tarakenna met laeng.

IV.

ISUNAN, Roel, saanka nga agsangiten.

Manong Rino, natayen ti asawak. Ti dua nga anakko ken maysa a barito a kabsatko.. Pangaasim tulongannak iti pakarikutak.

Tulongankayo, Roel, saankayo a baybay-an.

Agyamanak, apo Mistiko. Nasken a matay dayta a mangmangkik iti kabiitan a panawen. Ta no saan, ad-adu pay ti biktimaenna.

Wen, Roel. Ngem nasken a sungbatam dagiti kayatko a maammuan.

Ania dayta, manong?

Awan ti ammom wenno adda ti pamalpalatpatam no adda ti pakainaiganna ti mangmangkik iti napalabas?

Diak ammo, manong, ngem nakuna idi ni Loida nga asawak nga adda kano ti nagarem kenkuana a lalaki a taga dita nay bakir. Pinaayna idi, a ti lalaki, siempre, ta agasawakami la ngaruden, adda payen uppat nga anakmi. Agtutubo kano ti lalaki.

Ania pay?

Maipagarup nga anak ti baket nga agnanaed idta bakir ti agtutubo. No apay ketdi a nagayat daydiay nga agtutubo ken ni baket ket adayon ti baetda.

Nalapsat ni baketmo, kuna dagiti kaarrubam.

Adda met ti pamuyaenna, a, manong.

Ehemn, ket? Ituloymo ti maipapan iti agtutubo.

Iti pannakapaay ti agtutubo, timmapuak kano iti rangkis, kuna met laeng ti baket idi nagsaritada kano. Makapungtot kano unay idi ti baket a mangiyikyikkis a balsenna ti asawak ken ti sibubukel a pamiliana babaen ti pannakabalinna. Ket patienmi nga adda pannakabalin daydiay a baket isu nga awan iti agpanggep a mangsapul kenkuana. Makaammo laengen, a, ni Apo Dios.

V.

O, ANIA, Rino, nakapanunotka kadin no ania ti kasayaatan a pamuspusan tapno maparmek dayta a mangmangkik?

Wen, Zeny. Babaen iti kasla buok a salakan. Wenno buok a salakan kunak man laengen ta agmetaporen, he-he!

Ania dayta a buok a salakan a kayatmo a sawen?

Isu ti kinapudno, Zeny. Isu nga ibilinko a sarakem daydiay a baket.

A-ania?! Susmariosepka met, lakay, ipasungalngalnak metten!

Dinak mulagatan a. Sarakem kadi, baket, ammok a kabaelam daytoy…

Mabutengak! Mabutengak unay, diak pay kayat iti maungkel!

Dika koma agbuteng, asawak. Iti kaanoman, saanka nga ipasungalngal iti peggad no dika kabaelan a salluadan. Bayabayenka met laeng. Addaak iti sibaymo babaen iti astral projection. Ket babaen iti telekinesis, ikallatikkonto iti isipmo dagiti rumbeng nga aramidem. Nalawag?

T-telekinesis?

Wen. Daytoy ti maysa pay a nalimed a pagsiriban, Zeny, asawak. Babaen ti bileg ti panunot, mabalinmo nga ikallatik ti mensahem iti maysa a tao iti isipna met laeng.

A, kasta gayam.

Isu a dika koma agbuteng. Basta parangrangem laeng dayta auram, saankanto a pulos a maan-ano. Agtalekka koma…

Ania ngarud ti aramidek iti rukib ti mangmangkik?

Allilawem. Ibagam nga adda ti ipatrabahom kenkuana. Adda ti kayatmo nga ipapatay babaen iti bilegna. Ket siempre, kunwari a ket, daydayawem ti kinabilegna, nga agtalekka iti kabaelanna, nga isu laeng ti ammom a mannakabalin amin tapno makiki ti isipna ket saannaka a paayen wenno dangran. Ti pannakakiki ti isip ket panangipasdek iti kompiansa; ket ti saan a naamiris a kompiansa ket pakaisagmakan. Saan nga ammo dagiti pasurot ti sipnget iti agamiris ta nakompiansada la unay kadagiti bagbagida. Kabatayatanna met, ikagumaam iti mangilibas iti naurot a buokna. Saanna a madlaw daytoy ta agkaiwara met laeng.

No di maasitgan, kunam met!

No dakami a patneng a mistiko. Makaasidegka met ngata ta nasursurom laeng kaniak dagiti ammom a kontra bileg-sipnget. No maammuanna nga adda ti ipaaramidmo, siguro makasidegka met kenkuana. Ngem no kadakami a mistiko, addaan iti pagilasinanda iti kinaasinomi. Babaen kadagiti matami, didakam’ kabaelan a perngen dagiti pasurot ti sipnget. Isu a perngemto no makipinnerreng kenka. Isu a no sumungsungadkami pay laeng wenno no masaepdakami pay laeng a, ket aglemmengdan wenno kumayakaydan. Isu a sika ti nasken a mangsarak kadaydiay a pasurot ti sipnget, Zeny, sika!

VI.

ANIA TI masapulmo kaniak, sika a babai?

Siak ni Zeny, daydayawek unay a mannakabalin amin.

Nadursokka, babai. Nagbasakbasakka iti pagnanaedak. Apay a dika nagbuteng kaniak a kas kadagiti dadduma?

Diak a pagbutngan ti raraemek unay, apo a mannakabalin. Umayak ketdi kenka agpasaranay iti nadagsen unay a pakarikutak. Ta awanen iti sabali pay nga asitgak no di laeng sika a mannakabalin amin. Isu a pangaasim ta saranayennak koma, madaydayaw a mannakabalin.

Hi-hi-hi! Saranay gayam. Ania dayta a saranay?

Wen, kayatko a patayem ti babaero nga asawak! Naumaakon kenkuana. Babaero, isugalna amin a kuartami, ket nalugin dagiti negosiomi. Nasken a mapukawen isuna tapno maalak metten ti tallo a million nga insurance-na.

Hi-hi-hi! Gamrodka met gayam, babai!

Amanos laeng a, no kuan, daydayawek a mannakabalin, saan? Ngem masapul a matay isuna iti natural death, ‘tay man basta lattan maungkel lattan wenno babaen iti sakit tapno makolektak ti insurance.

Ket kalpasan a maalam ti kuarta?

Agdennakaminto metten ti lalaki a nangisukatak kenkuana!

Adda met sabali a lalaki iti biagmo malaksid kenkuana?

No maaramidna ti agloko, apay ketdin a diak met maaramid? Ngipen iti ngipen a! Isuna laeng iti makabael?

Hi-hi-hi! Kaburburikka met gayam, babai. Naallilawak ngarud itay basbasaek ti kinataom. Addaanka met gayam iti nangisit a panagpuspuso, isu a tulonganka, hi-hi-hi! Ala, tulonganka.

Agyamanak madaydayaw a mannakabalin. Ngem, sakbayna a patayem ti asawak, kayatko pay nga umuna a patayem ti babai nga ikabkabbalay ti asawak! Parigatem ta innakto buyaen iti inna panagrigrigat a sumagpat ken patay!

Matungpal! Hi-hi-hi!

Kasta! Kasta ti kayatko daydayawek a mannakabalin! Uray agbayadak iti mano, no la ketdi matungpal ti pagayatak! Basta la ketdi makabalesak!

Dos sientos mil ti pagbayadmo, babai.

Wen, mayatak apo a manakabalin. Nayunakto pay dayta apaman a malpas ti ipapaaramidko kenka!

VII.

NAKAALAAKON iti buok ti mangmangkik, Rino. Ania ti sumaruno nga aramidek?

Zeny, anusam koma a buggoan. Siampuam a nalaing, koloram tapno sumileng ti ngisitna, putdem iti sangdudua a dangan. Bangbangluam wenno iyupermo pay ketdi iti bangbanglo a napaut a di agmamawmaw iti banglona ta namaymayat pay ket saan a mailasin ti baket ti bukodna a buok.

Sa kalpasanna?

Agsublika iti gukayabna. Itedmo ti tallo a kaputed a buok ket ibagam a ti buok ti babai ni lakaymo, he-he-he! Ibagam a naalam dayta a buok idi sinarakmo ket impungotpungotmo nga inggusugos iti tengnga ti kalsada. Ibagam nga aramidemto manen dayta no makitam tapno makiki latta ti panunotna.

Ti buok a mismo ti mangmangkik ti itedko?

Korek!

Di pinataynan ti bukodna a bagi?

Ininumna ti bukodna a sabidong, kunam a! Ha-ha-ha!

A, isu met laeng a kunam nga uray kasla buok ti namnama no isu ti yan ti pannakaparmek, nasken a mapasamak!

VIII.

KET SINARAK ni Zeny ti mangmangkik. Natay ti baket ta inamlinganna ti bukodna a bagi; daytoy ti mangipaneknek, a ti kinapudno ti mangwayawaya ti tao ken iti kaanoman dinto agtalinaed ti tao iti kasipngetan…lalo dagiti naayat iti nalinteg a dana a taltaluntonen….###


(gibusna)

Dagiti Anthropomorphism A Sarita



Maysa kadagiti kaay-ayok a sarita ket dagiti nasurat nga anthropomorphism. Diak ammo no apay, ngem nalabit, gapu ngata ta nagsursurattayon kadagitoy. Apaman a naammoan a nasurat nga anthropomorphism daytoy dumket metten a dagus iti essem a mangsiim no di man itedna ti regget a mangamiris no ania ti kayatna nga ibaga wenno ipasimudaag a tema. Masapul a takuaten ti mensahena santo amirisen. Saan ngamin a direkta a naibaga ti mensahe ditoy (ti kaaduan) no di ket mapidut kabayatan iti panangbasa, ken no ania ti readingmo isu dayta ti pakabuklan ti interpretasionmo. Eswes, pagwerretenna ti imahinasion.

Itay kallabes a Salip iti Sarita a Para Ubbing nga inesponsoran ti GUMIL Filipinas, napaliiw a limtaw manen ti ngayed ti sariugma (folktale) wenno ti nasurat iti anthropomorphism. Ti sarita (sariugma – sarita idi ugma) ket naikkan iti naintaoan a kalidad dagiti puersa ti nakaparsuaan (force of nature) tapno ideliberda ken itedda ti kapipintasan amin a motibo ken panggep ti sarita, ti mangipaay iti naimbag nga adal ken sursuro no di man kangangayedan nga inspirasion tapno maragpat ti ingpen biag. Iti ababa a pannao, dagiti agbibiag wenno karakter ket saan a tao no di ket puersa ti nakaparsuan nga inikkan iti naintaon a biag. Uray met dagiti inanimate objects (awanan biag) a naikkan iti naintaoan a panagbiag ket kapada met. Uray dagiti sarilaw-as (folklore) ket umarngi met laeng itoy. Uray dagiti ayup, mula ken dadduma pay a banag ket naikkan iti biag ken naintaoan a panagbiag. Dagitoy dagiti anthropomorphism.

Iti kaanoman dinto agkupas dagiti anthropomorphism – lalo no daytoy ket nasurat iti kapkapnekan a wagas. Saanda nga agkupas gapu iti ikutda a naisangsangayan a talugading – ti panangadal ken panangited iti patigmaan wenno pammagbaga. Maitutop la unay a para kadagiti ubbing. Ket uray metten a dagiti nataengan, apay ketdin a saan?

Maysa a klase ti sarita a nakaigameren iti panagbiag a nasken met a taldiapan ida iti agdama a panawen ken pasantaken ta isu dayta ti umno a pagteng.

Saan ketdi nga agdadamo wenno ubing ti Literatura Ilokana maipapan kadagiti kakastoy a sarita ta addadan dagitoy uray idi angged (time immemorial) ta dagiti dadduma ket, no diman kaaduan ket nagtitinnawidan, nagsisinublatan iti rabaw ti dila, nais-istoria kadagiti ubbing idi un-una, nabasbasa iti Bannawag ken dadduma pay a magasin.

Ken wen, nagtalinaed a nabayag kadagiti radio drama, a kas koma dagiti serie iti “Dagiti Sarsarita ni Uncle Pete” ni Pete Aromin, a nagtallopulo ti tunged idi napanen iti nagkaysa ni Uncle Pete, ngem saan a naginana ti sarsarita a para kadagiti ubbing ta inallawat a dagus ni Amor Cabaccang nga iniggamanna iti manon a dekada agingga iti agdama.

Nagsursurattayo met kadagiti alpabula (coined word for allegory and fable) iti las-ud ti lima a tawen iti radio drama (1992-1997). Naruay dagiti sinurattayo a fairytales, a dagiti dadduma, naipatarus iti porma a sarita manipud iti scriptwriting – agduma ngamin dagitoy ta adda dagiti nasken a sawen/ibaga iti scriptwriting a saanen a madakdakamat wenno idalan laeng iti pangngarig; sumagmamano dagitoy ti naipablasak iti Saringit Chronicle ken iti Tawid News Magasin, a kas iti “Kapwar,” “Ti Balbal,” “Boogles,” “ti Fenoderee,” “Ti Kilmoulis” “Ti Timazomb” ken dadduma pay. Insardengtayo iti nagipatarus idi nakumikomtayo kadagiti pakaseknan.

Kadagiti sinurat iti English, nalatak la unay dagiti koleksion ni Mabel Cook Cole a naipablaak idi 1916 – lalo ti maipapan iti sunggo ken pag-ong series, ti sarsarita maipapan iti puraw a karabasa – sarita maipapan iti kinaameng ken kinabukatot ti tao ken dadduma pay. Dayta kinabukatot ket naiparang a kas kinalabes iti panunot ken limmaksid iti nakaisigudan a talugading ken sursuro. Nagangayanna, ti nagpinget a maaddaan iti adu a kinabaknang ket isu met ti napukawan. Nagpinget a mangallop iti sangasalop, napukawan iti sangakaban! Ilocano Folktales kunana iti libro, kayatna a sawen nga addan dagitoy a sariugma sakbay ti 1916 a panangilibro ni Cole. Nabaknang ti Ilokano lit kadagiti kakastoy a sarsarita.

Nabaknang ti pagilian kadagiti fairytales, folktales ken folklores. Adda ti koleksion kadagitoy a mangipaneknek. Kas kadagiti inurnong ni nalatak a mannurat nga Ilokano ken Anak ti Vigan, Isabelo de los Reyes ken nasurat iti Spanish idi panawen ti Kastila. Gapu itoy a koleksionna isu nga inawagan dagiti scholars iti Ama ti Philippine folklore. Nagserbi pay subject ti panagadal dagiti literary scholars itay nabiit dagitoy a koleksionna. Dagiti laeng makaawat iti Spanish iti nagdisnudo a nangkalkal iti dulin ti national archive ken sinuratda dagiti napaliiwda ken komentoda kadagitoy a kinabaknang.

Saantayo nga awanen ti kinapudno, iti Philippine lit ket karaman met ditoy dagiti nasurat iti Spanish, a kas dagiti sinurat ni Rizal ken dadduma pay a mannurat idi panawen ti Kastila.

Pinadastayo met ti nagsursurat kadagiti adaptation ngem dagiti laeng limitations ti/dagitii karakter ken ti nagan ken/wenno kaarngi ti karakter ti piniduttayo nga inikkan iti nainlokanoan a biag. Kas koma ti “Kapwar” manipud iti “Jack-in-Iron,” ti “Ti Timmazomb” iti “Zombie” ken dadduma pay. Pinidut wenno binulodtayo dagiti karakter ken limitationsda ket binadoantayo ida iti kabukbukodantayo nga eksperiensa ni Ilokano nga isu iti inaramattayo iti serialized, babaen babaen iti karakter ni Rino Mistiko ken ti kaingungotna a ni Zeny. Agsipud ta maysa a mistiko ti bidatayo, ti mysticism ket saan a nailaksid itoy no di ket naibudi.

Nabaked nga ehemplo ti folktale ti “Ti Salip Da Kalgaw Ken Burarog” ni Joel Manuel. Makapaisem ti panagsalip da Kalgaw ken Burarog ket nabileg dagiti limtuad imahinasion – no ibasar iti agdama a kasasaad ti panawen, mabalin a kunaen, ni Kalgaw wenno ni Burarog wenno isuda a dua ket naidalit iti karkarna a sakit – sakit a nasken la unay a maagasan. Ta no saan a maagasan, agsagaba ti lubong iti nakaro nangnangruna dagiti umili. Ta saan kadi nga agsagsagaban ti lubong iti climate change ken global warming?

Nabaked met nga ehemplo ti folklore ti “Tubal” ti Ilokano super hero a sinurat ni (Ret.) Col. Rufino Re. Boadilla. Ni met laeng Col. Boadilla ti nangipatarus a sarilaw-as ti folklore. Kas ken ni Reynaldo A. Duque nga impatarusna iti legend – iti pasintawi. Ti sarilaw-as ni Col. Boadilla ket pudno la unay a namsek ti imahinasion ti author ket maaringan met dagiti agbasbasa.

Napintas nga anthropomorphism ti sarita nga ‘Apgad’ ni Karina Viola L. Bulong ken nangabak iti maikadua a gunggona iti kalkalpas a salip ti sarita a para ubbing nga inesponsoran ti Gumil Filipinas. Naisangsangayan ti karismana a sinurat. Ababa ngem namsek. Makapnek ta naideliberna ti mensahe nga isu iti panangibalat ti amak wenno buteng. Amin a tao ket sumango iti inaldaw-aldaw a panagbalbaliw; isu a mapasamak no kua ti saan a maliklikan a panagdakiwas. Adda dagiti seknan iti amak wenno buteng iti amin nga agdakiwas idinto nga adda met dagiti situtured a sumango iti balubal ti biag. Dagiti napinget, saan a pagduduaan iti panagsagrapda iti panagtamed. Ngem kadagiti seknan iti amak wenno buteng a sumango iti kinapudno, kasanon? Daytoy ti ababa a pakabuklan ti sarita.

Ket ti kakaisuna a solusion, ti patigmaan ken pammagbaga a naalut-ot iti kasin-awan amin a kananakem – kananakem dayta ni Ina Langit. Adda raya ti lawag nga agtaud kadagiti patigmaan ni Ina Langit ken ni Apgad. Ni Apgad a representation ti salt of the earth wenno pannakaasin dagiti tarumpingay tapno agserbida a kas naraniag a raya ti agsapa. Pannakaasin ti lubong.

Iti sabali a punto, ti proseso ti condensation wenno panagbalin ti tudo ket dakdakkel ti porsientona nga agtaud iti naapgad a danum (iti baybay) ta nalawlawa ti sakupen ti naapgad a danum ngem ti takdang; sa inayunmo pay ti saan a malapdan a pannakapasamak ti water spout – agpangato diay danum-baybay a mapan iti kaulpan santo agtinnag a kas arbis wenno tudo. Maitutop la unay ti nagan ti karakter – Apgad.

Ti pagpintasan la unay ti sarita ket ti udina, a nasupapakan iti pannakapnek ti amak ken buteng a nagalimutong iti barukong ni Apgad. Ti pannakapnek ni Apgad a nagbalinen a ramen iti nasantak a sabong ti kayanga ket narikna ti asinoman a nagbasa iti sarita.

Once again, inwawagayway ti sarita nga “Apgad” ti kinabileg ti anthropomorphism.

Napintas ti sarita ni Ms. Karina Viola L. Bulong… nabara a kablaaw!@

Ania Ti Akem Ni Piksionista Ken Mannaniw Iti Panagbalbaliw Ti Panawen?


Ania ti akem dagiti mannurat – dagiti piksionista ken mannaniw iti panagbalbaliwen ti panawen?

Dayta ti agal-allangogang a saludsod iti agdama a panawen a nasken la unay a masungbatan ken maammuan ti kaadduan. Masungbatan ta dakkel unay ti ekspektasion kadakuada a piksionista ken mannaniw a maiburayda ti sungbat no di man kapanunotan nga agmitsa iti positibo nga addang; wenno mangitedda iti suhestion a rumbeng addang wenno sangaduyog a singasing a mangsaranget-makidangadang iti agdama a sasaaden ti panawen – nga isu dayta ti nakadkadlawen a panagbalbaliw ken kasapulan unay a mataming ken pakaituonan immatang.

Ania nga agpaysu ti akem da piksionista ken mannaniw? Agsaoak laeng maipapan kada piksionista ken mannaniw itoy a sinurat ta no agsuratda ken bunga ti panunot wenno imaginative idinto a ni journalist ket agsuratda maipapan iti factual.

Nabileg unay dagiti bunga ti panunot dagiti piksionista ken mannaniw ket saan a pagduaduaan ti dakkel unay nga impluensiada ta isuda ti makaipaay iti rikna ken padas a saanda pay a napadasan, ken rikna a makapikapik iti dinto marsaak a kapadasan.

Ngarud, ti ekspektesion ti tao ket nangato ken dakkel la unay.

Agsipud ta nasisita la unay ti kiddaw iti talento, rumbeng la unay nga agikeddeng iti madagdagus a sungbat. Kasano nga aramiden, yawat kadagiti umili dayta a kiddaw wenno sungbat ti agdadata a parikut ti gimong maipapan ti panagbalbaliw ti panawen?

Makiraman. Makibiang iti pakarikutan. Nupay adda dagiti mangidardarirag a ti arte ket para iti arte laeng, adda kinapudnona daytoy; ngem iti agdama a kasasaad ti panawen, dakdakkel ti maiburay a panagkurno kadagiti makibibiang iti pakarikutan ti gimong. Napigpigsa ti payapay ken awis a nasken ti pannakipaset iti panangsolbar ti pakarikutan ti gimong.

Panangsolbar ti pakarikutan ti gimong babaen kadagiti putaren a piesa. Babaen ti bileg ti pluma, idanon dagiti nasisin-aw a kapanunotan nga agbunga iti positibo a sungbat ti pakarikutan. Babaen ti bileg ken impluensia ti pluma, agburayok koma dagiti nasisin-aw a balikas kadagiti maputar a daniw, sarita, nobela ken dadduma pay a bunga ti panunot a nakaiyaplikaran dagiti pampanunot no kasano iti panagballigi iti pannakidangadang iti agdama a pakarikutan.

Dagiti mannaniw ken piksionista a makiramraman kadagiti pakarikutan iti gimong ket iladladawanda ti kinaasino ti tao a napinget unay a makidangdangadang kadagiti didigra, kalamidad, ken dadduma pay a parnuayen ken bunga iti panagbalbaliw ti panawen. Babaen iti bileg dagiti bunga ti panunot, mapasubli ti bileg ken pintas ti napukaw nga aglawlaw wenno uray no maitaguyod ti panangabaruanan; ti dangadang ti tao ken ti nakaparsuaan ket agiladawan iti awan mansana a namnanama ken balligi.

Itoy a sangaduyog a singasing, lumtaw met ti ingpen a “no koma” maaramid ti panagkaykaysa tapno mapasiken ti kinaandur a sumaranget iti dangadang ti biag. Ta saan kadi a maiparbeng la unay nga agtitipkel amin a mannaniw ken piksionista nga Ilokano tapno idatag ken adalen ti nasaysayaat pay nga addang iti pannakidangadang?

Panagkunak, umno la unay daytoy a mapasamak. Pagaammok la unay a segsegaan ti kaadduan iti panagmaymaysa ti panggep nga awanan iti impluensia ken bileg ti nakaikappengan a gunglo.

Itay laeng nabiit, inakem ti PEN (poets, essayist, novelist) ti panagkaykaysa amin a piksionista ken mannaniw ti pagilian. Trinatarda ti akem ni mannaniw ken ni piksionista iti panagbalbaliw ti panawen. Kasano met ken ni piksionista ken mannaniw nga Ilokano? @

Awan Nauneg A Duggong Iti Atiddog A Kuko

Napanak nagpasiar iti SM (Baguio) mall. Idi nabannogak a nagsigkisigking a nagna, inkeddengko ti naginana iti lobby, iti tugaw nga abay dagiti agtutubo – dua a babbai ken dua a lallaki a naliday ti langada ta nakatapayada pay. Pinaliiwko ida.

Maysa kadakuada iti addaan iti nadagsen a pakarikut, segun iti saritaanda ken langada. Agsasaibbek payen ti maysa kadagiti babbai. Agbasbasa iti kolehio dagitoy, ket addadan iti maikatlo a tukad ti Hotel and Restaurant Management. Agparikut ti agtutubo a babai, agsardengen nga agiskuela ta awan busbosenna. Nadadael kano ti pinagayanda gapu kadagiti naglabas a bagyo. Di maikkan dagiti dadakkelna iti pagenrolna. Dayta ti nadagsen a parikutna.

“Ania la ketdin,” kuna ti nataytayag ken nakutkuttong a lalaki, “awan ti nauneg a duggong, iti atiddog a kuko!”

Naklaatak pay iti insawangna ket dandanik la naibbatan ti sangkaigpilko a sarukodko. Apay ngata a daytoy ti imbagana? Lalo pay a pinasarangko dagiti lapayagko idi saanko a masirok ti kayatna a sawen.

“Aniaka met, agparikut la ngaruden, mangibagaka pay la iti kasta,” immisuot ti maysa kadagiti babbai, “dika ket mangibaga iti sulosion tapno matulongantayo…”

“Isu met ti ibagbagak!” Kinunana a nagkatawa.

“Iti kaanoman, saan a makatulong ti duggong, sika met! Dinuduggongto la nga ammom!” immisuot pay ti maysa pay a lalaki.

Ket dandaniak la natilmon ti kaisubsubok a kendi iti nangngegko. Naggayad ti isemko. Lalo pay a pinasarangko dagiti lapayagko.

“Dakayo met, saankay’ a makaaw-awat kadagiti Ilocano saying. Awan ti nauneg a duggong iti atiddog a kuko! It signifies determination, creativity and hope! Ti kayatko a sawen, Nadine, saanmo nga awanen ti determinationmo a makaturpos iti kolehio. Dumteng dayta, ket ipamuspusam no didaka makutulongan dagiti dadakkelmo ita. Kasano? Dayta ti kasapulan, creativity. Ket siempre, mangnamnamatayo a maragpatmo dayta, saan kadi? Saantayo nga awanen dayta a namnama…”

Napataliawak iti agtutubo a nakanganga. Natnag ti kendi a mulmulmolak. Nabagas met ti muging daytoy nakunak iti nakemko. Napaumel met dagiti dadduma a kaduada.

“Umararawka iti Namarsua, Nadine. Tulongan ti Dios asinoman a mangtulong ti bagina.”

Immanges ti nauneg ti agparikut: “Agyamak ti balakadmo, Boyet. Hustoka kadayta. Agtrabahoak, pagurnongan.” Inayonanda ti insawangna. “Adda nabasak itay a kasapulanda ti sales clerk dita supermarket dita baba, kuyogendak man barbareng makaurnongak iti pagenrolko no next sem.”

“Makatulongto met ngatan dagiti dadakkelmo…” binagi ti maysa. Ket kinuyogdan ti gayyemda.

Kellaat met a simmangpet ti naisem ken kumidkidday a panawen iti mugingko, ket makasursuratakon! Ania ti suratek? Suratek man daytoy nga eksperiensa ti dinuduggong. Wen, awan ti nauneg a duggong iti atiddog a kuko! Awan iti saan a makaadal iti addaan iti nabileg a determination. Kasapulan laeng ti creativity ken namnama. Dayta ti kasapulan ken nakabagbagas a kapanunotan…@

Ania Ti Akem Ni Piksionista Ken Mannaniw Iti Panagbalbaliw Ti Panawen?


Ania ti akem dagiti mannurat – dagiti piksionista ken mannaniw iti panagbalbaliwen ti panawen?

Dayta ti agal-allangogang a saludsod iti agdama a panawen a nasken la unay a masungbatan ken maammuan ti kaadduan. Masungbatan ta dakkel unay ti ekspektasion kadakuada a piksionista ken mannaniw a maiburayda ti sungbat no di man kapanunotan nga agmitsa iti positibo nga addang; wenno mangitedda iti suhestion a rumbeng addang wenno sangaduyog a singasing a mangsaranget-makidangadang iti agdama a sasaaden ti panawen – nga isu dayta ti nakadkadlawen a panagbalbaliw ken kasapulan unay a mataming ken pakaituonan immatang.

Ania nga agpaysu ti akem da piksionista ken mannaniw? Agsaoak laeng maipapan kada piksionista ken mannaniw itoy a sinurat ta no agsuratda ken bunga ti panunot wenno imaginative idinto a ni journalist ket agsuratda maipapan iti factual.

Nabileg unay dagiti bunga ti panunot dagiti piksionista ken mannaniw ket saan a pagduaduaan ti dakkel unay nga impluensiada ta isuda ti makaipaay iti rikna ken padas a saanda pay a napadasan, ken rikna a makapikapik iti dinto marsaak a kapadasan.

Ngarud, ti ekspektesion ti tao ket nangato ken dakkel la unay.

Agsipud ta nasisita la unay ti kiddaw iti talento, rumbeng la unay nga agikeddeng iti madagdagus a sungbat. Kasano nga aramiden, yawat kadagiti umili dayta a kiddaw wenno sungbat ti agdadata a parikut ti gimong maipapan ti panagbalbaliw ti panawen?

Makiraman. Makibiang iti pakarikutan. Nupay adda dagiti mangidardarirag a ti arte ket para iti arte laeng, adda kinapudnona daytoy; ngem iti agdama a kasasaad ti panawen, dakdakkel ti maiburay a panagkurno kadagiti makibibiang iti pakarikutan ti gimong. Napigpigsa ti payapay ken awis a nasken ti pannakipaset iti panangsolbar ti pakarikutan ti gimong.

Panangsolbar ti pakarikutan ti gimong babaen kadagiti putaren a piesa. Babaen ti bileg ti pluma, idanon dagiti nasisin-aw a kapanunotan nga agbunga iti positibo a sungbat ti pakarikutan. Babaen ti bileg ken impluensia ti pluma, agburayok koma dagiti nasisin-aw a balikas kadagiti maputar a daniw, sarita, nobela ken dadduma pay a bunga ti panunot a nakaiyaplikaran dagiti pampanunot no kasano iti panagballigi iti pannakidangadang iti agdama a pakarikutan.

Dagiti mannaniw ken piksionista a makiramraman kadagiti pakarikutan iti gimong ket iladladawanda ti kinaasino ti tao a napinget unay a makidangdangadang kadagiti didigra, kalamidad, ken dadduma pay a parnuayen ken bunga iti panagbalbaliw ti panawen. Babaen iti bileg dagiti bunga ti panunot, mapasubli ti bileg ken pintas ti napukaw nga aglawlaw wenno uray no maitaguyod ti panangabaruanan; ti dangadang ti tao ken ti nakaparsuaan ket agiladawan iti awan mansana a namnanama ken balligi.

Itoy a sangaduyog a singasing, lumtaw met ti ingpen a “no koma” maaramid ti panagkaykaysa tapno mapasiken ti kinaandur a sumaranget iti dangadang ti biag, ta saan kadi a maiparbeng la unay nga agtitipkel manen amin a mannaniw ken piksionista nga Ilokano tapno idatag ken adalen ti nasaysayaat pay nga addang iti pannakidangadang?

Panagkunak, umno la unay daytoy a mapasamak. Pagaammok la unay a segsegaan ti kaadduan iti panagmaymaysa ti panggep nga awanan iti impluensia ken bileg ti nakaikappengan a gunglo.

Nabileg ti delubyo a dimmuprak iti napalabas iti lubong dagiti mannaniw ken piksionista ta gapu iti saan a panagkikinnaawatan, nabukel ti giwang iti nagbaetan ti dua a grupo; banag a nangipasngay kadakami iti nauneg nga upay.

Ngem saan pay a naladaw ti amin; ibbatan laeng dagiti awit a bato a mangipapaay ti pannakadangran ti pagtaktakderan. Pabilgen ketdi koma ti panagkikinnabsatan imbes nga ikalawa ti giwang a di masukdipan; ket sangoen ti “panagbalbaliw ti panawen.”

Itay laeng nabiit, inakem ti PEN (poets, essayist, novelist) ti panagkaykaysa amin a piksionista ken mannaniw ti pagilian. Trinatarda ti akem ni mannaniw ken ni piksionista iti panagbalbaliw ti panawen. Kasano met ken ni piksionista ken mannaniw nga Ilokano? Saan kadin nga aglukat ti telon naraniag nga agsapa? @