Article 4

February 20, 2012, 1:01 am

Sport Stories and Poems

Dagiti sarita ken dandaniw maipapan kadagiti nagduduma nga isport ket gagangay laeng a saan nga ibilang dagiti dadduma a mannurat ken kritiko a genre writing. Ngem kadagiti dadduma, ibilangda ketdi. No ania ti panangipagarupmo met, nawayaka a mangiyebkas ken mangidasig ti kaipapanan itoy. No saan kunam, marespeto ti kapanunotam. No genre writing kunam met, apay ketdin a saan?

Sumagmamano metten dagiti sarita ken nobela ti nangtratar kadagiti isport iti Literatura Ilocana.
Iti nobela, dagiti sinurat ni Dionisio Bulong maipapan iti boksing. Ahedres wenno chess met ti maipapan iti nobela ni (daydi) Rodolfo Cachola. Kadagiti sarita, maipapan met iti marathon ti saritak idi late ‘80s ken maipapan iti motorcross iti early ‘90s. Sumagmamano metten dagiti sarita a maipapan iti basketbol.

Ngem ti daniw? Hmn, awan met malagipko wenno nakallalagip a daniw maipapan iti isport. Ngem adu dagiti mabasa iti net. Nagpipintasda pay. Isu a kunaek, a rumbeng met nga adakan ni Ilokano daytoy.

Dagiti dandaniw, nobela ken sarita a nasurat itoy ket saanna laeng nga iladawan ti biag – ti biag a napnoan iti kinapudno: iti isport ket adda pannakaabak ken panangabak. Kasta met iti biag, adda pannakaabak, adda met panangabak; ngem iti sibubukel a pakabuklan ti amin, nalawag nga addang iti biag. Addang iti biag ta masursuro ti tao no kasanona a sangoen ti kinapudno maipapan iti balligi ken pannakapaay. Ket iti agtultuloy nga inna panagaddang, ammonan ti saksakbayanna.

Ta saan kadi a ti biag ket buklen iti balligi ken pannakapaay? Maysa a napinget a dangadang. Kasta met iti isport. Adda ngarud pagkanaigan ti isport iti biag. Wenno ti biag ket maysa nga isport?

Dua dagiti sarita a nabasak iti nakallalagip unay. Diakto malipatan ta naimuladan iti panunot.

Ti maysa ket pakasaritaan dagiti ubbing nga agam-ambision nga agbalin a baseball player. Ngem ania met koma, aya, ta nakurapay met laeng ti panagbiagda piman ket saanda a makagatang iti uray no bola wenno bat man laeng. No agay-ayamda, ti lupot a linukotlukotda nga inaramidda a bola ti bolada ken no ania la ditan a mapidutda a sanga ti kayo ti usarda a bat. Iti laksid kadayta a kinapimpimanda, napasnekda pay laeng iti inda panagay-ayam, panagsursuro ken panagsanay iti ay-ayam a baseball. Ta ambisionda ngarud iti agbalin a nalatak a baseball player. Lalo ket awan pilpilien ti ambision, nakurapay man wenno baknang, nasalun-at wenno addaan rikriknaen, amin ket padapada; laeng a, ta kasano a gun-oden dayta nga ambision?

Dayta nga ambisionda ti makagapu a kanayonda a mapan agbuya iti ruar ti inaladan ti baseball field a pagay-ayaman dagiti players iti baseball league iti lugarda. Umap-apalda nga agbuybuya a nakakapet iti linaga a barut. Iti naminsan, napigsa unay iti pannakamalo ti bola ket nagturong iti ruar ti inaladan. Nagiinnuna dagiti ubbing a nangpidut ti bola. Inderetsoda metten nga intaray ti bola. Ania ketdin, ubing la ti ubing a, saan?

Ngem idi ay-ayamendan ti bola, daytan ta awan ti gaganaygayanda a mangibarsak, mangmalo ken mangsippaw ti bola a kunam la no nakadagdagsen la unay wenno kasla bola nga apuy ti kaiyariganna. Aglaladutda. Isuda amin. Nagsisinnaludsodda no ania ti makagapu dayta a marikriknada. Maysanmaysa iti rason a saan a nasayaat nga aramid ti inaramidda. Patigmaan ngamin dagiti dadakkelda a dakes nga aramid iti manggundaway iti padana a tao ken/wenno agtakaw – ta maibilangen a panagtakaw ti inaramidda a panangitaray ti bola. Nagtutulag ngarud dagiti ubbing a mapan isubli ti bola. Nakaluada pay a nagpakpakawan iti inaramidda. Naawatan met ti coach dagiti ubbing, lalo iti anepda nga agay-ayam ken makasursuro iti baseball, uray no improvised ti bola ket bat nga usarda, nga impakitada pay iti coach ken dagiti players.

Nagawid dagiti ubbing nga awan matimtimek kadakuada. Nagtalinaedda iti lugar a naynay a pagtambayanda. Saanda a matimtimek no di laeng inyiladda lattan. Piman met nga ubbing. No adda la koma mabalinda nga igatang iti aramatenda, naragsakda koma.

Napasangpetda ti coach ken dagiti players ti baseball league. Napamalanga pay dagiti ubbing, idi impadawat dagitoy dagiti saandan a maus-usar a bola, bat, baseball cap ken dadduma pay. Anian a ragsak dagiti ubbing!

Ti maysa pay a sarita ket makapasemsem-a-saan, ta imbes nga agay-ayam ni Dangkaw (natayag) a playing coach ti basketball, saan, ta nakapigket iti attention daytoy iti loptop a pangad-adawanna kadagiti scientific play nga isu iti inda iyaplikar iti panagay-ayamda. Isuna laeng ta iti laksid kadagiti sursurotenda a scientific play, kanayon latta a maabak ti teamda. Dimteng ti maudi nga ay-ayamda, no saanda pay a mangabak, maikkatdan ti liga. Nagririn dagiti saan a makatagtagari a players, ket kunada a nasken nga agay-ayamen ni Dangkaw ta ad-adda a kasapulanda ti kas kenkuana a mangidaulo iti team a saan ket a mangiwanwan laeng. Kasapulanda ti mangpatibker ti moralda ken ti natibker a lider. Kasapulanda ni Dangkaw a sentroda, nga isu dayta ti ammoda a kurang ti teamda. Ikapilitan a nagay-ayam ni Dangkaw. Gimmanaygay ken inspirado dagiti players. Agsipud ta inusar ni Dangkaw dagiti ammona a scientific play ken ti nainspiraran ken ganadon a players, nangabakda iti ay-ayam. Nagsasarunon iti panangabakda.

Naganaygay ti tao nga inspirado; maabak man wenno mangabak agtultuloy nga inna ibilang dagita a kas panagaddang iti ad-adu pay nga ay-ayam nga inna sangoen.

Ti Ilocano lit ket kasapulanna unay ti ad-adu pay a dandaniw, nobela, sarita a maipapan iti isport ta makaitedda iti inspirasion, tured ken pinget .@

↧

Article 3

February 24, 2012, 3:07 am

≫ Next: Article 2

≪ Previous: Article 4

Ti ‘Counter Clockwise’ Structure

Ania ti pagpapadaan dagitoy a sarita, ‘A Rose for Emily’ ni William Faulkner; ‘Apay Ngata, Sabong, A Naisalsalumina: Maysa A Meditasion’’ a nangabak iti Umuna a Gunggona a sarita ni Atty. Benjamin M. Pascual; ‘Sultana’ a sarita toy numo toy biang a naipablaak itay nabiit ditoyTawid; ti ‘Baggak’ a saritak a naipablaak iti ‘Sirmata Magasin’ ken, ti ‘Saddam’ a sarita ni Ariel Tabag ken nangabak iti Umuna a Gunggona iti Palanca Awards 2011?

Agpapadada ti istraktura ti pannakaisurat, immatras! Agpapadada pay a nangrugi iti ipapatay ti bida, sa kalpasanna, nawarwaren ti pakasaritaan. Ketdi, tao ti bida dagiti amin a sinurat, idinto a ti ‘Sultana’ ket ayup – maysa nga aso.

Naisalumina iti pannakaisurat dagiti sarita. Ketdi, saanen nga isu ti kabaruanan ta addan dagitoy nga istilo sipud pay idi un-unana. Saan laeng nga iti sarita ken nobela iti pakabasaan no dipay ket iti daniw.

Arintapusen ti dekada 90’s idi sinurattayo ti artikulo (ditoy met laeng kolum nga ‘Iti Duyog Ti Singasing’) maipanggep kadagiti istraktura iti pannakaisurat dagiti sarita ken nobela. Dinakamattayo ti kinaadda ti counter clockwise structure. Ta ngamin, no adda ti inawagantayo iti clockwise structure adda met ti counter clockwise. Iti ngamin panagbasabasatayo kadagiti liblibro ti literatura daytoy ti napaliiwtayo.

Nabasatayo idin ti ‘A Rose for Emily’ ni William Faulkner. Sa manen nabasatayo ti nangabak a sarita ni Atty. Benjamin Pascual a napauloan iti ‘Apay Ngata, Sabong, a Naisalsalumina: Maysa a Meditasion’ agraman dagiti kritisismo ken komentariona.

Diak ngarud nagpangadua a nageksperimento met iti kastoy a klase ti sarita. Uray kunak man, saan a maipablaak, wenno dumtengto ti panawenna a, a maipablaak. Ken maysa, naiserbi metten ti kangrunaan nga akem ti sinurat, ti panangpadas met iti agsurat iti kas iti napadasan dagiti nalatak a mannurat. Napasamaken ti pannakapnek wenno satisfaction – ti panangsurat met ti kabaelan a suraten dagiti nalalatak ken nalalaing a mannurat wenno kasdiay gayam iti agsurat iti kasdiay a klase ti sinurat. Dayta laeng met ti simple a motibotayo.

Idi nanglukat ti Sirmata Magasin, kasapulan ti sarita. Awan ti sidadaan a sarita nga isandi. Ala, man laengen, uray adda kuskuselna. Impablaaken, nupay adda idi ti gandat nga isalip koma. Imatonan pay la idi ti Saringit Chronicle ti pannakaipablaak ti Sirmata Magasin. Immabut met ti sumagmamano nga issue a tinarabayna.

Kunatayo idi sinurattayo ti artikulo, a no nagpakannawan ti clockwise, nagpakanigid met ti counter clockwise. Iti ababa a pannao, imbes nga umabante ti sarita, a kas iti gagangay a mapaspasamak, nagatras ketdi wenno abante-atras, atras-abante. Kasta ti pannakaisuratna. Saan a gagangay, limmaksid.

Saan ketdi a dagiti nobela ken iti sarita ti pakabasaan ti kastoy a porma. Uray met dagiti dadduma a dandaniw ket immatrasda met wenno nag-counter clockwise ti pannakaisuratda. Daytoy ti napaliiwtayo ken insurattayo manen iti daytoy met la a kolum nasuroken a maysa a dekada ti napalabas. Dinakamattayo ti maipapan ti sarita, kasta met ti daniw tapno maiparangarang ti kinaadda dagiti sinurat wenno pannakaisurat a nagatras.

Dinakamattayo idin daytoy maipapan iti panagsurat iti daniw idi sinurattayo iti maipapan kadagiti tayutay wenno figure of speech. Saanko a mabatoken no iti Saringit Chronicle wenno iti Tawid Magasin a naipablaak. Ngem siguradoak a di met Tawid News Magasin ta awan pay la idi.

Kunatayo man idi dinakamattayo ti tayutay a CLIMAX. The ascending order of ideas enumerated in a series. The enumeration of items is interesting only when the arrangement follows a climatic order. Naurnos a kapanunotan nga agibunga iti pannakapnek, kunam man laengen, he-he! Dayta makapikapik nga urnos dagiti detalie ti sinurat ket nasken nga ipangpangruna.

Kitaen ken usigen ‘toy linia ti daniw ni Percy Bysshe Shelley a napauloan iti ‘The Indian Serenade’:‘I die! I faint! I fail!’

Iti Iluko: Natayak! Nakapsutak! Napaayak!

Makapangato iti kiday a linia, di met? Dandanik pay naibbatan ti libro a basbasaek. Makapatayyek iti bukelbukel ti mata. Nakakaintriga. Apay kunam?

Iti umuna pay laeng a balikas a ket, naggibus koman a! Natayak, kunana. Natayen. Ania pay la ti ituloyna ket natayen? Ala, man? Ngem adda tuloyna. Apay a pinasarunuanna pay laeng iti nakapsut? Sa napaay?

Immatras ti pannakaisurat ti daniw. Climatic order!

Iti panagawatko itoy a linia ni Shelley, kastoy, kailian: Isu a natay ta nakapsut iti pannubok ti biag ket napaay iti panggep ti Dios kenkuana. Naglawag, saan? Ti kangrunaan a ramen daytoy a figures of speech ket ti lohika. No lohika no kuna, naurnos a konsepto.

Naurnos a konsepto ti kasapulan a tekniko ti kastoy a klase ti sarita, nobela wenno daniw. Saan a lumaksid kadayta a konsepto.

Iti sarita nga ‘Apay Ngata, Sabong, A Naisalumina: Maysa a Meditasion’ ni apo Benjamin Pascual, ket immuna a natay ti asawa ti bida, sa in-inut a nagatras babaen ti tekniko pannakagennedgenned wenno episodic babaen panagaramatna kadagiti interlude, requiem, ken dadduma pay; sa iti gibusna ket iti daydi kaunaan a pannakakita ti bida a lalaki iti bida a babai. Dayta ti konsepto ti pannakaisuratna.

Iti sarita a ‘Baggak’, iti opening ti sarita ket ti ipapatay met ti bida, sa nagatras-atras babaen iti tekniko ti transition wenno leave one space then capitalized the first word. Iti gibusna ti sarita, maipadto iti pannakaiyanak ti bida. Manipud ipapatay, nagatras ti sarita agingga naggibus iti pannakaipadto ti pannakaipasngay ti bida. Kastoy ti konsepto ti pannakaisuratna.

Kabaliktad daytoy a klase ti panagiparang iti plot pattern a “Boy Meets Girl” wenno vice versa. Iti “Boy Meets Girl” plot pattern, agam-ammo a siempre dagiti bida iti opening ti sarita, sadanto, agayan-ayat, agasawa, agpamilia, mataenganda, sadanto matay. Ngem iti daytoy nga istraktura, umuna met a matay ti bida, santo mataengan, sa agpamilia, sa makiayan-ayat, sa makiam-ammo ti lalaki iti babai. Nagbaliktad! Itoy nga istraktura, ket ad-adda nga agtaray ti sarita babaen ti Theme Driven Presentation.

Ti sarita a ‘Saddam’ ni Ariel Tabag, ket immuna naibaga a natayen ti bida a lalaki santo nawarwar ti pakasaritaan. Ket itoy a pakasaritaan, naglasat nga immuna iti panunot ti narrator. Isu met la ti konsepto ti pannakaisurat.

Itoy a banag, malagipko la unay ti naisurat ni Atty. Benjamin Pascual a diskusionda ken ni apo Juan S.P. Hidalgo, Jr. maipanggep ti kakastoy a sarita. Insurat ni apo Ben Pascual dayta a saritaanda iti panid ti libro, ken ginatangko met dayta a libro ken ni apo Juan S. P. Hidalgo nasuroken a dua a dekada ti napalabas. Ipalpalawag ni Atty. Ben Pascual a napintas a sarita a naglasat nga umuna ti panunot ti naretor dagiti paspasamak. Dayta ti urnos ti konsepto ti pannakaisuratna.

Iti met sarita a ‘Sultana’ pinadastayo inlaksid ti kangrunaan nga agbibiag, imbes a tao ti masarsarita, aso. Immuna met a naiparang ti pannakatay ti aso babaen iti tekniko nga ‘In Medias Res’ wenno ‘Medias in Res’ sa met la nawarwar ti pakasaritaan no kasano a natay ti aso, dagiti pagsayaatan a naaramidan ti aso, no kasano a simmangbay iti pamiliada ti aso, ken kasano iti pannakanagan ti uken a ‘Sultana’. Nga isu ti gibus ti sarita.

Nupay agpapadada ti pannakaisurat dagitoy a sarita nga immatras, nagdudumada ti istilo ti panagiparang, a kas dagiti naagapad.

Sumagmamano laeng dagitoy a sarita ti immatras wenno nagtinnag iti inawagantayo counter clockwise structure wenno pannakaisurat ti sarita. Adu dagiti nasagangtayo a kastoy, saan la a sarita ken nobela no dipay iti daniw, banag a mangipaneknek ti kinaadda dagiti kakastoy a sinurat.

Ket saan laeng nga iti kinaaddana no dipay ket nabayagen nga adda daytoy ngem saan nga ‘unay a maus-usar’ iti Iloko. Inrugi ni Atty. Benjamin Pascual iti Iloko, a kunaen dagiti agpalpaliiw kadagiti sarita a maysa nga experimental a sarita, ta ngamin, uray sadino iti pangirugiam a panangbasa, iti rugi ti sarita, iti tengnga ti sarita wenno iti gibus ti sarita iti panangbasam, agtinnag latta iti pannakapnekmo a mangbasa.

Ti makitak a rason idi no apay a manmano ti kastoy a sinurat ket maymaysa ngamin ti outlet wenno pakairuaran dagiti sinurat. Iti pammaliiwko, agbasar met dagiti sinurat iti preperensia ti literary editor. Natural laeng dayta. Lumtaw latta ti preperensia.

Binalakadannak pay idi iti literary editor a dagiti napisikalan ti risirisna ti suratek. Ngem saanko a linia iti kasta a sinurat, ket kunak met, mapanak laengen agsurat iti radio ta saanko a magaw-at dayta a polisia (editorial policy). Saanko a linia iti agsurat iti kinadang-as wenno napisikalan a risiris. (Iti kaaddak iti radio, saan a nagpatingga ni apo Juan S. P. Hidalgo, Jr. a nanguyot iti panagsuratko manen.) Sumagmamano metten a mannurat iti binalakadak maipapan itoy. Ti panagsurat iti fiction ket maiduma unay iti panagsurat iti damag, salaysay ken kapadana.

Kadagiti sinursuratko a sarita, awansa iti sinuratko a dinnanogan, sinnaktan iti pisikal a bagi, pinnatayan wenno ania la ditan a kinadang-as. Ti napisikalan a risiris ket maysa laeng kadagiti nagkaadu a klase dagiti risiris: tao kontra tao (napisikalan ken verbal attack); tao kontra gimong; tao kontra iti bagina met laeng, ken; adda pay iti awanan a pulos iti risiris wenno dagiti symbolical stories (intellectual) a nakaaramatan laeng iti open ken close symbolism.

Adu pay dagiti nasken nga adakan ni mannurat, lalo dagiti sidadaan a mangilukat ti panunotda iti nakaisigudan. Tapno saan a kasla agpapada dagiti mabasbasa. @

↧

Article 2

March 4, 2012, 7:18 pm

≫ Next: Makaparegta Ti Literatura?

≪ Previous: Article 3

Makaparegta Ti Literatura?

Wen met, a! Makaparegta ti literatura. Saan laeng a makapasalibukag no dipay ket balbaliwanna ti karirikna (mood). Pagwerretenna ti panunot. Daytoy ti natakuatan ti sientista iti Basque Center on Cognition, Brain and Language a nangadal maipapan itoy. Naipablaak itoy a sinukisokna iti NeuroImage Journal, ti kalatakan nga agirakrakurak maipapan iti panagadal ti panaggunay ken panagtrabaho ti utek.

Adda dakkel nga akem ti literatura iti biag ti tao babaen iti panangitedna iti dakkel nga impluensia ken panagbalbaliw. Impluensia no kasano a sangoen ti tao ti agdama pakarikutan wenno kasasaad nga agturong iti nasirnaat nga aglawlaw. Panagbalbaliw manipud iti nakaikursongan a gayunggayong ket agturong iti kuko ti lawag.

Isu a napateg la unay ti literatura.

Ngem iti agdama, sumangsango iti binuntuon a lapped. Gapu iti sumsumiag nga itatayok ti panagdur-as ti teknolohia, bimmassit dagiti agessem iti literatura. Ad-addan a sangoen dagiti ubbing dagiti ay-ayam iti internet. Dagiti agtutubo, addadan kadagiti kangrunaan a social networking sites. Dagiti networking sites nga inawagan pay ti maysa a panagadal iti Unibersidad ti Pilipinas a kas nainlubongan a playground wenno lugar a pagay-ayaman, pakibinnoltitan, pakitintinnakunaynayan kadagiti pagayam ken naam-ammo laeng sadiay ngem saan iti personal.

Iti met maysa nga arungaing ti grupo dagiti mannaniw iti Katagalogan, lagidawenda la unay ta saandan a marikna ti kinapateg dagiti dandaniw kadagiti agtutubo iti agdama. Ngamin, inawagan kano payen dagitoy iti “boring” wenno “walang kalatoy-latoy” wenno saanen a makaengganio. Lalo la unay iti panagdengngeg kadagiti poetry reading. Isu a binaliwanda ti tignayda a mangallukoy (approach) kadagiti agessem ken uray saan babaen iti panangiruarda manen ti daan a kannawidan, a kas iti panangparegtada manen ti balagtasan. Ti balagtasan ket kapadana met laeng ti crisotan iti Pampanga ken ti bukanegan ni Ilokano.

Iti panagadal ti Basque on Cognition, Brain and Language, dagiti maagsaw a balikas – lalo dagiti balikas a tayutay ket pagwerretenna ti panunot ti asinoman a makabasa wenno makangngeg. Maabbukay ti rikna a mangammo ti nalawag a kaipapanan dagiti balikas. Kasla presko wenno sadiwa a kanayon ti eesseman a mangammo kadagiti kabarbaro a banag. Isu a maipan iti sango ti utek dayta nga aaresgaan. Dayta ti bileg ti literatura.

“The front part of the brain is activated and more resources in the cerebral process for this expression are employed with the activity that requires processing the abstraction of rhetorical figures of speech such as the oxymoron, which aim to communicate things that do not exist”, naisurat ti nasao a panagadal iti NeuroImage Journal..

Dinakamatda dayta tayutay nga oxymoron a kas ehemplo nga adda bileg ken guyugoy dagiti balikas. Tiliwenna ti atension iti asinoman. Ket pudno met a makapangato unay ti kiday apaman a mabasa wenno mangngeg dagiti tayutay. Kas iti nadakamattayon nga ehemplo ti oxymoron iti napalabas nga isyo daytoy a kolum.

A kas koma iti: Puraw a rabii. Addan ketdin puraw a rabii met? Adda a. White night, kunada met iti English. Wenno iti kaitutopanna iti literal ket napuyatan wenno saan a pulos a makaturturog wenno agnanayon a siririing – gapu iti nadagsen unay a pakarikutanna ken pakaburiboran wenno aniaman iti saanna a maiturturog.

Wenno iti maysa pay nga ehemplo: sibibiag-a-natay. Iti English, living-dead. Natay la ngaruden sibibiag pay, hmp? Adu dagiti maawagan a sibiag a natay lalo kadagiti biktima iti nagduduma a kita iti nakaam-ames a sakit; dagiti biktima iti inhustisia ken pannakairurumen iti kalintegan ti tao; ken dadduma pay a kaibatoganna a balikas. Kasta ti kabileg dagiti balikas a tayutay. Kasta ti kabileg ti literatura.

Iti ababa a pannao, kas iti nasukisok ti Basque on Cognition, Brain and Language, adda ti talugading dagiti a balikas a mangguyugugoy iti bukodda nga audience.@

↧

Makaparegta Ti Literatura?

March 20, 2012, 9:19 pm

≫ Next: Mulien ti Literatura ti tao

≪ Previous: Article 2

↧

Mulien ti Literatura ti tao

April 23, 2012, 4:00 am

≫ Next: Article 4

≪ Previous: Makaparegta Ti Literatura?

Mulien ti Literatura ti tao

Adda dagiti mangayat iti literatura, idinto ta adda met dagiti saan unay a mangayat. Natural laeng daytoy. Adda ti paggugusto ken kaay-ayo nga adayo ken kabaliktad ti panagraman ti sabali. Adda kabukbukodan a panagraman tunggal maysa. Awan ti maaramidan dita. Isu daytoy ti topiko nga intay pagsasaritaan, dagiti bambanag no apay a makaay-ayo ti literatura no ikumpara kadagiti sabali pay a pagduyosan.

Pagwerretenna ti literatura ti utek. Isu a no kayatmo ti agpasiar iti yuyeng a kayatmo, literatura ti basaem ta itayabnaka dayta imahinasionmo. Ipannaka iti kayatmo a papanan. Ket no addaanka iti agong ti mannurat nakarkaro manen nga ad-adu ti pakairanudam a pagimbagan – iti man pantok ni balligi ken iti pinansial a makapnek iti pirpirmi, karamanen dita ti yaadu ti am-ammom ken makaam-ammo kenka, umadu dagiti gagayyem ken agraem kenka gapu iti naidumduma a talugadingmo. Dumteng kenka ti naresga ken nasalun-at nga aglawlaw. No nawerret ti utek, ipaayna ti adu a banag a makapaganetget.

Isuro ti literatura ti tao a mangisagana a mangsango iti aniaman a situasion a dumteng – kellaat man wenno saan – ken agbalin nga eksperto iti komunikasion. Isurona no ania ti komunikasion ken kasano a pakairanudan. Ta ti tao a dina ammo ti pasikutsikot ti komunikasion, dina met ammo ti agsurat ken mangapseptar kadagiti sinurat. Namnamaem a nawerret ti utek ti tao nga eksperto iti komunikasion ket ammona met nga isurat dagitoy iti pakairanudanna ken iti pakairanudan ti amin.

Isurona ti literatura ti tao no kasano ti agdasig ken aganalisar. Ti makiinnabuyog iti aniaman a bambanag, ti panangtimbang ken panangamiris iti agsumbangir tapno makapataud iti kapkapnekan a bunga ket maresolba dagiti timpuar a lapped a mangsinga ti dur-asan; manggutugot nga agsaludsod kadagiti namnamaen a nakudrep a ladawan tapno maited iti nalawlawag a kaipapanan; aganalisar ken agdasig kadagiti detalye tapno maibuksil ti ad-adda pay a pannakaawat; ken dadduma pay a pakairanudan itoy a banag ta daytoy nga abilidad ken talento ket maibilang a kangrunaan a kasapulan iti biag.

Ipaganetget ken isuronatayo a bennaten pay ti pannakaawattayo. Ti addaan iti at-atiddog a kordon ket ad-adayo kenkuana ti indulto a pakaitebbagan ken pakaikursongan; isuronatayo a mangkita ti lubong a kas iti panagkita dagiti sabali ti lubong ken ti lubong ti sabali. Isuronatayo ti literatura no ania ti aramidentayo tapno at-atiddog ti pannakaawattayo. Napateg unay daytoy, ta no nangednged ti pannakaawattayo kadagiti bambanag a nasken unay, ababa ken nailet unay ti espasio a paggargarawan. Isu nga atitiddog ti pannakaawat dagiti mannurat ta ti literatura ti gapuna nga addaanda iti nawaya ken naraniag a lubong.

Isuronatayo ti literatura a maaddaan iti alerto a pannakaammo kadagiti kabarbaro a kapanunotan ken idea ken no kasano nga usaren dagitoy para iti bukod a pakairanudan ken pakairanudan ti kaadduan ken isu amin nga awan ti labasna. Dagiti kabarbaro a kapanunotan ken idea ti ridaw dagiti makapnek a panagbalbaliw ti biag. Dagiti kabarbaro nga idea wenno kapanunotan ti mangpabaro ken mangbalbaliw ti amin.

Kaipapanan. Dagiti bunga ti literatura ket isuronatayo a mangammo iti kaipapanan dagiti amin nga ar-aramidentayo; gutugotennatayo a mangammo no ania ti naun-uneg a kaipapanan ti biag babaen kadagiti ar-aramidentayo; isu a maipaay met ti ad-adu pay a panagamiris nga isu ti mangmuli kadagiti kababalin, ugali, agraman dagiti kapanunotan a pakairanudan; iti kasta, maaddaantayo iti tured, pigsa ken pinget a makibalubal ken mangisikkir ti presensia iti daytoy a lubong. Iti ababa a pannao, maaddaantayo iti biag a napnuan kaipapanan.

Ited ti literatura ti naidumduma a panagbaniaga. Babaen ti panagpasiar kadagiti nadumaduma a lugar – nga addaan iti nagsasabali a kultura, tradision, pammati, aw-awid, aramid, naisalsalumina ken kabukbukodan a kinabaknang ken dadduma pay. Agpasiar babaen ti mystical, pantasia, adbentura, kinapudno wenno realismo, iti nakabutbuteng, iti lubong ti katataw-an ken al-alia, iti mahika ken dadduma pay. Maammuantayo amin dagitoy ken mapanan uray babaen laeng ti intay panagbasa iti bunga ti literatura.

Makaited iti inspirasion ken ganaygay ti literatura. Kalpasan ti pannakabasa iti bunga ti literatura ket maaddaanka met iti motibasion a mangaramid wenno mangsurot iti kas ti nabasam no di man iduronnaka a mangaramid, mangtulad wenno mangparnuay iti nasaysayaat ken napimpintas pay. Ket gapu ta addaankan iti inspirasion, addan kadagiti dakulapmo ti balligi iti amin a gannuat.

Makaited iti nagduduma a riknatTi literatura – sumangbay kenka kabayatan ti inka panagbasa – naragsak, naliday, iti panawen ti gura ken ayat, iti sakit ken salun-at, iti nasipnget ken nalawag, iti napait ken nasam-it a biag ken dadduma pay.

Sumagmamano laeng dagitoy ti pakairanudantayo iti literatura.#

Share:

↧

Article 4

April 2, 2013, 6:09 pm

≫ Next: Dumaniwak man met...

≪ Previous: Mulien ti Literatura ti tao

Ti Makaturog Makamukat
(Ti Di Magaw-at A Kalman Ni Mang Siyyong)

Binaddekan ni Manong, ti tugot a napintas
iti katawa dagiti immuna a nagraas
ngem labahas ti napidutna a nanglaslas
ti lubid ti nawarsian a singgalut ti arasaas.

Ket nabannog iti kutibeng dagiti sainnek
a puniebre dagiti di man la tinaliaw nga anek-ek;
nabriaten ti lulonanna iti palek
iti allitawtaw a panagtalek.

Danogdanogenna man angin nga awanan basol
iti ngaretnget ti gemgem a tiniktik-ol,
iti balangkantis a ladawan iti marmol
nga isem ti nakailaw-anan a sakmol.

Agsangsangit anghel a kasigodna iti upay
iti pannakapisang ti ladawan a nagpayapay,
iti garikgirk dagiti ubbing iti tawa a kulintipay
iti sab-ok iti daniw-ay-ay.

Nabannogen kadagiti pabuya
a diandianteng ken salsala a pagkatkatayanna
ket agsangsangit kararuana iti ulimek a kona
ta minisuotan ken dida tinaliaw diayana nga ima.

Nabannog iti awanan pinal a ngayemngem
iti buong ti ulo a di magalem;
ginaona ti burek a saang ti naalsem
ket nagpasag iti barukong a matemtem.

↧

Dumaniwak man met...

April 2, 2013, 6:13 pm

≫ Next: Article 2

≪ Previous: Article 4

Ti Panagawid Dagiti Tukak

Ngarud a, nagkalasawan ti kuy-ad ti dapan
ti angin nga impug-aw ti manglimlimo
nga agsit ti kurareng ti nangato a timid,
a pinetpetan ti peke a dakulap ti kulot
nga isem a pinaltuad ti di maunnat
a nakem ti pammarang-parammag a rag-o
dagiti dipay nagawid a balliodong a tukak,
a nadanuman ken naguper iti siasi a tudo
ti manglimlimo a dugudog ti Agosto;
ken ti naluptakan iti kalgaw a di nagbalaw
iti panagpanaw ti linnaaw sakbay pangaldaw
iti pannakakawkaw ti danum ti konsensia
mauksob no kua dagiti naalian semsem
iti parigalsem ti nagbalangbalang a nakem.
Yanak ti di met nagatel a tuktok ti kudkod
ti naalsem nga isem a rubrob ti temtem iti lulonan
ngem ti diaya ti unnat a nawada a muging
ket pikpikan-arakopenna ti nabriat a telon
ti pannakaawat kadagiti dipay nagawid
a baliodong a tukak iti kinelleng dagiti abaleng
iti kapitakan a kurteng ti di maunnat
a naiwawa ken limmaksid iti wanes
ti nalinteg a pagagpaan iti malem
yanak ti isem no kua dagiti nariing manen
a kalman nga inuttotan ti naisalop nga angin
a tugot iti katapokan, inakop ken inaramid
a korona iti biddut a keddeng ti naganus
pay a tibker iti di maatianan a karayan
ni Bacchus; ala, wen, ampapagetda ngarud
dagiti balliodong a tukak nga agay-ayam iti agus
ket didan agawid, ta ti sung-ab ti nabsog
iti rennek ken pennek ti dagidagi nga ulaw
dagiti ubbing a kabaw ket dida mapanawan
iti tektek ti nailitek nga awid dagiti ballog a tukak
nainsiraban nga unnaten ti nawada a muging…

Link

↧

Article 2

August 2, 2013, 1:07 am

≫ Next: Article 1

≪ Previous: Dumaniwak man met...

(Biagek man daytoy bareng no dipay nagkasamekan ti dalan...)

Vicassan: Maysa a Taldiap

No kastoy a kapator iti pannakidangadang ti writer’s block, ti panangsubli kadagiti tugot iti napalabas ket posible nga isublina met ti ayamuom ti musa, ket iti pannakasay-op ti pay-odna sumanikar met ti agdudungsa a muging. Ngata a, adda met kinapudnona?

Nataldiapak ti New Vicassan’s English-Pilipino Dictionary, ti agtallo pulgada kapuskolna a diksionario. Nabayag met a miningmingak. Nabayagen a diak inuk-ukag, diak payen malagip no kaano ti naudi. Ta sipud nagkompiuter datao idi 2002, saanen a masango nga ukraden ta adda met built-in ti MS Word (English) sabali laeng ti internet a naynay a kamangan no kasapulan; idinto ta kadagiti napalpalabas a tawen ket kangrunaan nga alikamen isuda ken ti Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary a kas pakalaglagipan iti panaglaklako iti nateng ken prutas. Ti Vicassan ket ginatang a kas pakalaglagipan iti maudi a sueldo a kas mannurat iti radio (1992-1997) iti MPBC ken ginatang idi September 27, 1997, a kas insurat iti petsa ti pannakagatangna a mabasa iti flyleaf daytoy a pagbalikasan.

Inusarko ti balikas a pagbalikasan imbes a diksionario (Spanish-Iloko); daytoy ngamin a balikas ti insingasing idi ni Manong Pelagio Alcantara a kas mabasa iti naiwaras a napagadalan iti GUMIL La Union Convention a napasamak idi Enero 1990.

Vicassan lattan ti pangawagko itoy a diksionario a Pilipino a sinurat da Vito Castillo Santos ken Luningning L. Santos. Vicassan, ta dayta ti pangiyababaan (contraction) ti nagan ‘toy lexicographer.

Apay ngata a P, kayatmo a damagen? P as in Pilipino, saan ket nga F koma a kas iti mabasbasa a balbalikas iti kabaruanan ortograpia?

Iti sinurat/salaysay ni Ambeth R. Ocampo a napauloan iti “Who is Vicassan?” iti librona nga ‘Aguinaldo’s Breakfast and other Looking Back Essays’ ken immuna a nabasa dagitoy iti panid ti Weekend Magazine ti Philippine Daily Express ken iti Sunday Inquirer Express. Inlawlawag ni Vito Castillo Santos a saanna a kanunongan ti kabaruanan nga ortograpia a maus-usar iti Tagalog.

Napasamak dayta a panangilawlawag idi napan ininterbiu ni Ambeth Ocampo ni Vicassan sadiay balayda idiay Quezon City.

Ni Vicassan ket anak ni nalatak a mannurat Lope K. Santos, ti nangsurat iti kaunaan a Pilipino grammar, ti Bararila ng Wikang Pambansa.

Insurat ni kalatakan nga historian iti agdama a panawen, Ambeth Ocampo ti insalaysay ni Vicassan: “I was working at the Institute of National Language. My father, Lope K. Santos, was the director and, of course you know that he formulated the first Bararila ng Wikang Pambansa...”

(Nagatangtayo met ti libro ni Ambeth Ocampo nga ‘Aguinaldo’s Breakfast and other Looking Back Essays’ idi napantayo ginatang ti libro nga “Stainless Longganisa” ni nalatak unay a fictitious a nagan Bob Ong—pinapogi a nagan manipud ken ni komentarista a Bobong Pinoy iti www.bobongpinoy.com. (saanen a maakses), naadaw ti balikas a Bob Ong ‘iti bobong’ Pinoy manipud iti pinapogi nga email ti naayat a sumsumrek ken makitaktakunaynay iti forum; suspetsatayo idi a maysa a professor iti UP Diliman ni Bob Ong, isu a dinamagtayo a mismo iti suspetsatayo a professor ngem dina met inamin; ket agingga ita, awan ti makaibaga ti kinaasino ni Bob Ong; ngem agsublitayon ken ni Vicassan, subliantayto ni Bob Ong iti sumaruno a topiko.)

No apay ngata, kunam, a ‘P’ ti inusar ni Vicassan?

Ni met laeng Vicassan iti makailawlawag iti nalawag unay a kaipapananna iti sumaruno nga isyo.

Insurat ni Ambeth Ocampo iti librona ti interbiuna ken ni Vicassan: “Right now, I am upset over this new orthography. Some quarters are calling the language ‘Filipino’ with an ‘f’ instead of ‘p’ because the Constitution spelled it that way. I keep wondering about this so-called Filipino. For example they translate the English word ‘case’ as ‘kaso’ which is usual but wrong. The correct word for ‘case’ is derived from the Spanish—asunto...”

Wen, met a. Korek.

Ket nalagipko met ti komentario ni National Artist for Literarature Virgilio Almario, AKA Rio Alma maipapan iti translation kontra popularized a balikas. Ta uray ania a diksionario, saan a masarakan ti balikas nga ‘aspeto’—as in aspeto ng buhay. Aspeto wenno aspect iti English. Ngem awan iti diksionario dayta a balikas, uray no agbalibaliktadka kada agpugipugiit a mangsarak. Kas kuna met laeng ni Rio Alma, aspekto ti umno a translation. Ta uray isuna (Almario) ket nagar-aramat met kadagiti popularized wenno pinanday a balikas (coin word).

Idi 1987, uray la datao nagbalibaliktad kada nagpugipugiit a nangbirbirok iti diksionario ti balikas a ‘katon’ a kas mabasa iti paboritok a daniw ‘toy national artist for literature, a napauloan iti “Katon Para Sa Limang Pandama.” Ngem saantayo a nasarakan dayta a balikas a katon. Iti panangutobtayo, panangusisa, imbalibaliktad, impugipugiit a nalaing ti daniw, ti balikas a katon ken pinanday a balikas manipud iti English a ‘cotton’ wenno iti popularized a Taglish. (Sumarunonto a topiko ti pinanday a balikas.)

Isu nga awan kanon ti nasayaat a Filipino dictionary, kuna ni Vicassan, “Due to my critical look at language and my writing, I realized there was no good Filipino dictionary. I wanted to show all these academics I could do it even without a college degree.”

Ala ket, kunatayo met, iti Iluko, no ania daydiay ortograpia nga usarmo, mabalin latta—no agusarka iti kabaruanan wenno surat-lakay nga adda dagiti letra C, Q ken dadduma pay. Ta di met basta mapunas lattan ti nakairuaman ken nariingan dagiti nataenganen, isu a kanunongantayo latta met ni Vicassan dayta a kunana.

Nupay nagmuraregtayo met idi 90s iti panagusaran iti P ken F. Isu a dinamagtayon a mismo ken ni komisioner ti Linangan ng Wikang Pambansa, Dr. Leocio Deriada, ket kunana, ti F=Filipino para iti amin, isu a nawaya ti amin a mangilaok (incorporates) ti bukodna a dila, ta lenguahe ngarud ti amin a Pinoy daytoy isu a nasken met a pabaknangen; ket ti maysa a wagas iti panangpabaknang itoy ket iti panangilaok kadagiti kabukbukodan a dila ken dagiti coin word. Ayunak daytoy a wagas.

Isu a no agsurattayo iti Tagalog, adda latta laokna nga Iluko, Nabaloi, Kankanaey wenno Pangasinense. Nakitak daytoy a wagas dagiti mannurat iti Bicolnon ken dadduma pay a lenguahe. Apay ketdin a diak met aramiden?

Insurat ni Leoncio P. Deriada, PhD iti artikulona a rimuar iti Kritika Kultura: “Home Life poets outside West Visayas have taken the cue and the results is indeed interesting. Prize-winner and Baguio based Jimmy M. Agpalo, Jr. incorporates Iluko and Cordilleran words into his text...”

Iti daytoy a panangtaldiap iti Vicassan, nakitatayo iti nagdumaan ti panawen ti makinilia ken kompiuter. Idi panawen da Underwood ken dadduma pay kasinsinnallabay a kanayon da Vicassan ken Webster, correction fluid ken correction tape, non-separable ti relasion a makunkuna; ngem iti ilulutuad dagiti pumarasapas a PC makers’ iti eksena, in-inut a naipasuli dagiti napateg usaren iti napalabas a panawen, dimteng ti panagbalbaliw, nasurok a maysa a dekada iti napalabas.

Ngem ipinalmi, takderanmi, iti kaanoman dinto pulos agkupas ti Vicassan...@

↧

Article 1

August 4, 2013, 3:13 am

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 2

Saludsod Iti Pasalip

Rumbeng kadi nga awan ti mangabak iti maysa a pasalip iti panagsuratan? Daytoy ti intext ti maysa a pagayam, a dina kayat a maibutaktak ti kinaasinona, a nalabit wenno di pagduaduaan iti kinaadda ti ngatangatana wenno makarikna ngata iti panagaripapa isu nga agsadag iti kinatalged agingga maragpat ti panunotna iti kongreto nga inna pagbatayan iti ibaskagna met a pangngeddeng. Tapno maguped dayta a panagduaduana, inyumanna kadatayo, a nangiddawanna iti bukodtayo a kapanunotan maipapan itoy. Imbagatayo met kenkuana ti bukodtayo a kapanunotan maipapan iti inna pakariribukan.

Ken agsipud ta maipapan iti literatura ti nakasentroan daytoy a kolum, insurattayo met ti kapanunotan ken kapaliiwantayo ditoy; kalpasan a naibagatayon kenni gayyem ti bukodtayo a kapanunotan ken kapaliiwan.

Subliantayo ti saludsodna ken nasken nga idatagtayo ti kapaliiwantayo kadagiti naglabas a pakontes ken dadduma pay pakontes iti panagsuratan saan laeng a ti bukodtayo a dila no dipay ket iti sabsabali. Adawentayo ti kapaliiwantayo kadagitoy tapno masirok ti kapuonan ti amin wenno pagibasaran iti inyetnag a pangngeddeng.

Iti kapaliiwantayo, very lenient—tolerado, managpanuynoy unay, managpalabas unay—wen, dayta ti korek a termino ti Ilocano lit no maipapan iti aniaman a pakontes, saan unay a naestrikto a kas kadagiti dadduma pay a pasalip dagiti dadduma pay a lengguahe; napaliiwtayo daytoy kadagiti napalpalabas a komentario, analyses, kritisismo ken dadduma pay a sinurat (opinion) maipapan iti kapaliiwan kadagiti nangabak iti pakontes ken kapanunotan a naidatag, nakiddaw man wenno saan maipapan itoy.

Kas iti opinion ti maysa a panglakayen iti Ilocano lit, ti ebaluasion ti sinurat ket ad-adda nga agbatay iti substance –ania ti Ilokanonan, hmn, dagsen ti/dagiti elemento a naaramat ken/wenno ania iti topikona ken kayatna nga ibaga; kabarbaro kadi nga idea wenno nagasgasen?

No daytoy ti rason, wen, ala, kumanunongak met, ania ngarud ikidemanen a, ti motivation iti sabali lalo no agdadamo nga agsurat ket ad-adda nga ikkan iti preperensia just for the sake ti kabukbukodan a literatura; ti leniency ket maisarwag, ket dagiti sekreto ket kapaliiwan, agbatida a kas aridaed ti kalman, ta mangnamnama a dumtengto met ti panawen nga inda maragpat iti kinaumno inton maluoman ti plumada, lalo ket kaaduanna kadagiti mannurat nga Ilokano ket damoda a tumapog iti talon ti panagsuratan.

Ngem no dagiti dadduma pay a rason iti pasalip, aglalo kadagiti naidatagen a pagannurotan ken no maipapan iti definition, saanak metten nga umayon iti panangpalabas. Saanak nga umayon no daytoy ti nasukit.

Adu metten dagiti pasalip nga intay naghuradoan ket dagiti definition ken naituding a pagannurotan ket inikkan iti preperensia ngem iti sabali. Adu ken atiddog a discussion, palawag ken argumento, kontra argumento iti naidatag; saanen wenno mailaksiden iti substance iti sinurat ta ti kitkitaenen ket paglintegan—no dagiti dadduma a paglintegan a mabalin a mabinnat, wen, umayunak latta, ta dayta ngarud motivation ti rason, a kas iti maysa nga intay naghuraduan—nga inlawlawag dagiti pada nga hurados ti kangrunaan a rason.

Ngem saanko nga ayunan no naikeddengen a dayta ti paglintegan wenno dayta ti pagsasalipan.

A kas iti maysa a pasalip ti daniw nga on the spot GUMIL convention, awan a pulos ti intedko a nangabak no di laeng ti maysa nga special prize. Diak a kanunongan dagiti padak nga hurados, ti rasonko: naidatag ti pagsasalipan, ket amin—repeat, amin a nakisalip ket awan iti nakasurot ti kayat a sawen dayta a pagsasalipan.

Rumbeng kadi nga ited ti pammadayaw no awan iti nakasurot iti paglintegan? Kaniak a biang, saan, ta saanda a naragpat ti paglintegan. Ti saritaan ditoy ken ti maipapan kadagiti pagannurotan saan a maipapan iti kadagiti sinurat.

No maipapan iti sinurat, wen, kanunongak iti panangbinnat ti muging ngem dagiti dagiti rules ti malabsing, nungka, ngamin iti bukodko a kapanunotan, dagiti hurados ti mangtimon iti maysa a pasalip. Adda kadakuada, iggemda ti nagan ti pasalip ket no agkibaltangda, nagkibaltang met ti nagpasalip, mapellasan ti credentials.

Apay a mangikeddeng iti paglintegan no saan nga isu ti masurot? No awan iti nakaragpat wenno nakasurot iti pagsasalipan, apay nga ited ti gunggona?

Daytoy ti turongen ti intext ni pagayam, ti napalabas a pakontes ti sarita sadiay Cagayan ti nalabit a kayatna a malawlawagan. Awan ti nanangabak a gunggona, ngem adda ti special prize.

Ti makunak, kanunongak ti resulta no saan a naragpat dagiti agsasalip no ania ti pagsasalipan, maitutop laeng a saan nga ited dagiti gunggona. Adda naikeddeng a pagsasalipan, nga isu dayta ti maipapan iti diaspora—ti panagdappat, panagtawataw (kuna dagiti dadduma), pannakaipalais iti sabali a lugar ket sadiayen a simmantak, rimmangpaya wenno nalpay, nanglaylay no isu. Ta kas iti nabasatayo a paglintegan, maipapan iti diaspora ti pagsasalipan.

No awan iti nakaragpat kadayta nga annuroten ti pagsasalipan, natural nga awan ti maited a gunggona, saan a mabalin a pagtignayen ti leniency ditoy ta makabasol, mababalaw met ti agpakontes lalo dagiti naghurado no mabasa a saan met a maipapan iti nagsasalipan ti agparang a nangabak.

Ti maipapan iti diaspora ti pagsasalipan, awanen iti sabali pay. No awan iti nangtratar iti diaspora, maitutop a di ited dagiti pammadayaw.

Kadagiti open (awan iti naikeddeng a tema a pagsasalipan), no marikna ti hurado nga awan iti maitutop a mangabak para iti dayta a gunggona, maitutop a saan nga ited. Kas iti pammaliiwko iti pasalip iti Palanca Awards (saan nga Iluko), pasaray awan ti maited a gunggona no dida maikari iti dayta a puesto.

No iti sabali a lengguahe, nasisita a masurot (adhere) unay no ania ti reglamento wenno pagannurotan ti pasalip.

Iti maysaa pasalip, ti opinion ti maysa kadagiti hurado, a rumbeng laeng a mabakantean koma ti puesto wenno ti umuna a gunggona ta patienna nga awan iti nakaragpat. Ngem agsipud ta nakaisigudanen ti Ilocano lit a mapunoan latta amin a gunggona, isu ti sinurotda. Ket ti resulta, adda dimlaw, banag a naliklikan koma no estrikto a maipatungpal ti pagannurotan wenno estrikto iti panagpili ket saan nga ited ti gunggona no awan iti maikari nga umawat.

Iti pasalip iti sarita sadiay Cagayan, nalabit nga awan ngata iti nakapatar iti naikeddeng a tema ti pagsasalipan isu nga amin a gunggona ket naikeddeng a saan a maited.

Babaen itoy a nairugi a banag, sapay ta isu ti masurot kadagiti pay sumarsaruno nga agpasalip, nga estrikto a maipatungpal dagiti alagaden ken ti tema a pagsasalipan.

No nangikeddeng iti tema a pagsasalipan, sakanto nakabasa iti nangabak a saanna a sinurot ti tema, agsagrap la ketdi ti adu a pammabalaw; ket siguradoenmi met nga adda espasio daytoy a kolum para iti dayta a banag.

No ania ti pagsasalipan a naibaga, isu laeng koma iti pagsasalipan. @

↧

Article 0

August 6, 2013, 3:16 pm

≫ Next: Ti Panawen Ti Novella

≪ Previous: Article 1

Ti Sensitibo a Topiko

Nakalawlawa ti kabangkagan ti literatura a para ubbing iti pagilian, saan nga agngudo iti immatang, ket agtultuloy pay iti inna ilalawa kabayatan iti inna panagdur-as. Ti literatura para ubbing ket pumayagpag saan laengen nga iti bukodtayo laong—iti pagilian no dipay ket iti sabsabali a pagilian iti Asia babaen iti pannakaipatarus dagiti aramid ni Filipino. (Basaen ti napalabas nga isyo maipapan itoy a sinurat.)

Isu a pumayagpag dagiti mannurat itoy a genre a mangibaskag ti kartada dagiti sinuratda—ket dayta a panagpayagpag tumaud met dagiti sinurat a saan a gagangay a mabasa iti kallabes, dagiti simmari iti alad ti kahon a nariingan—a rumbeng laeng nga isu ti mapasamak ta isu ti makuna a barometro ti dur-asan no makita iti panagbaliw ti panirigan, lalo iti pannakibiang iti mapaspasamak iti bukodda a lubong ken panangipresentar kadagiti nadumaduma nga isyos a sitatallugod nga awaten dagiti agbasbasa ken umayon iti konsepto a lawlawaten; ta no kasano iti kalawa daytoy a genre, kasta met ti tumtumboken a suporta ken respeto dagiti mannurat; dayta panagtallugod dagiti riders nga umayon no di man mangipaay iti respeto iti nabasana a konsepto ti mangipaay met iti para tignay kadagiti mannnurat itoy nga genre nga agputar pay iti ad-adu ken agtultuloy a mangbukibok iti nakadulin a gameng itoy a pagduyosan.

Madlaw laeng iti nabuntog a tignay ti gapuanan ni Ilokano itoy—iti man bukodna a literatura wenno iti eksperiensana a nasurat iti sabali a lenguahe no isu. Nupay kasta, adda ketdi dagiti rason a lumtaw no apay a mapasamak daytoy, a kas iti limitado nga akses ti pangiruaran ti sinurat wenno iti direkta a pannao, pagisubmitaran iti sinurat para iti bukodna a lenguahe; manmano no dipay ket awan ti masalamaan a kapuli a mannurat nga agsursurat iti sabali a lenguahe a nangtratar ti eksperiensana iti panagubingna iti Kailokoan—malagipko la ket ngarud dagitio nalalatak a mannurat nga Ilokano a dagiti eksperiensada iti Kailokoan ti nailaga kadagiti dadduma a sinuratda, a kas kada Brillantes, Bulusan, Jose, ken dadduma pay a mannurat iti English ket saan a napukaw ti kinaasinoda a mannurat ken nagtaudanda a puli ni Ilokano. The same thing koma no tapugan ti children’s lit, uray no ti eksperiensa laeng ni Ilokano uray no nasurat iti Filipino wenno iti English.

Ngarud, aniaman a medium wenno lenguahe ti usaren nga agsurat no ti eksperiensa dita ket Ilokano, still, maibilang nga Ilokano lit dayta—ket dayta koma iti mausatan a sumrekan no diman man mapalawa nga ayuyangan dagiti agessem iti literatura para ubbing.

Ket siguro, maitutop a sumiriptayo kadagiti aspekto wenno panirigan tapno maaddaan iti idea ti asinoman nga addaan iti interes itoy. (Kaniak a biang, kaunaan nga interesko ket ti children’s lit, kaunaan a naipablaak a sinuratko a sarita ket para ubbing; ti sinurattayo a Tagalog a pinagadalan dagiti estudiante ket literatura para ubbing; isu a no maminsan gamgamek man nga isubli dayta bukod ken naimnas a pagduyosan.)

Adtoy ngarud iti sangaduyog a singasing tapno umamnut no diman mamagtignay ti esseman ti asinoman nga agduyos itoy a genre, kas makitami wenno mapaliiw a dana a rumbeng laeng a taluntunen iti panagdaliasat iti biag; dagiti kapanunotan nga umno laeng nga ikkan wenno ipaay iti konsiderasion, no di man kayat uray no awidenna laeng ti immatang ti asinoman ket maysan dayta nga addang wenno pangrugian iti addang a kaitutopan; nupay kasta, mangidatagtayo iti ehemplo kadagiti sensitbo a topiko nga intay taldiapan).

Kadagiti sinurat a nabasbasa, lektiur nga inatendaran, kadagiti diskusion ken obserbasion, ken uray ania a klase ti sinurat saan laeng a literatura no dipay ket uray iti komunikasion ket nagbatay latta iti kinabileg ti intension babaen kadagiti ikur-it a balikas. As I see it, naurnos man ken saan dagiti binatog (sentence) lumtaw latta ti kinabileg dagiti balikas—ta adda met dagiti naurnos a binatog ngem saan a makapnek wenno makapatik-ab idinto ta adda met ti ababa wenno karrakarra wenno aglalaok ti barut, bamban ken nylon ngem lumtaw latta ti kinabileg ti punto a kayatna nga idanon. In short, ti lenguahe ti kangrunaan iti amin a sinurat.

Nagsusupadi dagiti lenguahe iti aniaman a genre, para ubbing, nanakman, krimen, makaparay-aw, makapabuteng, labistori, adbentrura ken dadduma pay. Iti bukodko a panirigan, daytoy ti umuna a preperensia iti panagpili iti makapnek a nabasa.

Ket no literatura a para ubbing, lenguahe met dagiti ubbing ti mausar—ti natural a lenguahe saan a sintetiko.

Malagipko man idi taraudi ti dekada 90’s a damok a makigamulo iti Saringit Chronicle, adda ti sinurat, ababa a sarita a para ubbing a naiyawat kaniak tapno innak editen. Kayatko unay ti idea, kabaruanan a kas kadagiti nabasbasak a panagiparang kadagiti sensitibo panirigan, lalo pay nga inarunanna ti eesseman iti sigud a pagduyosan—children’s lit—ngem iti ayanna a pagdaksan ket ti lenguahe a nausar ket saan a maitutop a para ubbing no di ket kadagiti intellectual ken nataengan, a possible pay a nangatngato pay ti IQ ti ubbing iti sarita a dipay nakadanon iti tukad a gred wan ngem dagiti dadduma a nanakman; nupay kasta, inaramatko ti exceptional regardless of biological consideration a nadakamat iti sarita, ngem isu nga isu ti panagkitak; ad-adda a ti autor ti agsasao iti sarita a kas batikano a komentarista iti gimong ngem iti ubing iti sarita. Saan a maitutop iti betereno nga intellectual a komentarista iti kagimongan iti panunot ti maysa nga ubing—madi ti lenguahe a nausar.

Uray met iti daniw, napintas ti pannakasurat ti imbagana a putarna, ngem no taldiapan iti eksperiensa ti daniw ken ti autor, karkardayo la unay ta eksperiensa ni Amerikano ti daniw, uray ti setting ket idi dinamagko nakapanen sadiay a lugar immisem, laeng. Ngarud impinalkon iti muging a maysa la ketdi a bunga ken gapuanan ti “Pirates of the Caribbean” ti naisubmitar a daniw. Adda met responsibilidad wenno akinresponsibilidad ti asinoman a nakaiyawatan iti akem a mangkita iti aniaman a klase ti sinurat iti literatura wenno ania a klase ti sinurat.

Makita dagiti ehemplo a nadakamat a naitugotan ti kinapudno babaen iti lenguahe. Napateg ti lenguahe a mausaar, no saan maitutop ti lenguahe, usigen ti autor no kasano a dimteng kenkuana ti idea, ket no saan a tumutop adda la ketdi ti misterio nga agas-asuk.

Ti maysa pay panangpalawa wenno mangpalawa ti bangkag ti literatura para ubbing ket ti panangaramat daytoy a kas medium iti panangipaawat, panangisuro kadagiti sensitibo a banag a saan a masukit ti rikna no diman iti panangawid ti interes dagiti ubing.

Sakbayna rimmuar, saan a madakdakamat iti literature dagiti ubbing dagiti sensitibo a banag. Ti kangrunaan a parikut ket no kasano nga idalan daytoy kabarbaro wenno simmari iti kas iti gagangay a topiko. Ngem saan a maawanan ni mannurat iti panglakagan, tapno naannayas ti panangipaawat ken pannakaisuro iti kayat nga ibaga no isu ti intension ti sinurat. Agdepende daytoy no ania a klase ti approach ti usaren iti tumutop a lenguahe—daytay saan a makasugkar no di ket makaay-ayo a lenguahe a tumutop la unay a para kadagiti ubbing.

Iti salaysay ni Eugene Y. Evasco a “Sitwasyon ng Panitikang Pambata sa Pilipinas (2010-2012)” nangdakamat dagiti sumagmamano a sinurat iti sensitibo a banag. Maibilang kadagiti nadakamat ti sinurat ni Ma. Ceres P. Doyo a “Bituin and the Big Flood” (2010) a nakatrataran ti kalamidad ken no kasano a sakbayan dayta tapno maliklikan iti saan a nasayaat nga ibunga dayta a kalamidad; iti gimong lalo idi un-unana a panawen ket adda ti tugkik ti pannakaawat no kasano nga ilugar ti maysa nga ampon—kunaen a sarado ti ridaw wenno maysa a sarado a saritaan iti muging ti gimong, ngem iti sarita ni Luis Gatmaitan nga “Ipinaglihi sa Labanos” ket linukatanna dagiti adu a muging iti nasged a pannakaawat ken nakatrataran iti ngatangata ti maysa nga ampon; iti sarita a “Paikot-ikot” a sarita ni Irene Carolina Sarmiento maipapan iti kasasaad ti ubing nga autistic—pudno la unay a nasken a mapespes a nalaing ti aanusan ken pannakaawat kadagiti addaan rangkap, banag a nagballigi ti autor a nangiparang. Kasano nga awaten ti ti pannakatay? Wenno ipapatay? Not even kadagiti nataengan ket saanda a maawatan, di mas lalon kadagiti ubbing a dida maawatan? Ngem nailawlawag a nalaing iti sarita a “Heaven’s Butterfly” a sarita da Cathy ken Pia B. Guballa.

Ti realism a mapaspasamak iti gimong maipapan iti militarisasion iti kaawayan, maipapan iti agrario ken kasasaad dagiti indigenous people a kas iti maaninag iti sarita ni Edgardo Maranan.

Kadagiti addaan rangkap nga ubbing, ti sarita a “Hands That Bridge” Perpi Tiongson; ti kinapateg ti epiko a Hudhud iti Ifugao iti winarwar ni Agay C. Llanera; ti pannakasursuro nga agpinta ken panangisuro daytoy kadagiti kapada nga ubbing ti tinaming ni Bong Oris iti A Reader’s Story; ken Pallete of Dreams ni Liwliwa Malabed; ti Why Can’t Uncle Martin Fix My Bike ni Czaria Vijulet Jusi maipapan ti kabibiag ti OFW; The Spirit of the Rain ni John Anthony Tindoc; ti panangisubo ti natnag a kanen iti Five Seconds Only ni Hannah Lyn Creencia; ubing nga addaan iti diperensia iti utek iti maipapan dagiti sarita a Crooked ni Hannah Lyn Creencia ken ti Maki’s Colorful World ni Margaret P. Yarcia

Uray iti panagbaliw iti panirigan iti seksualidad wenno ti maipapan iti gay world ket saan a nakalibas kadagiti mannurat iti children’sa lit, uray ken ni Ilokano ket adda met daytoy babaen iti komiks a panagasawa da tomboy ken ni bakla a nobela iti Bannawag.

Iti Ilokano lit, tumpaw, rumabaw ti sarita maipapan kadagiti indigenous people maipapan iti kinanumo ti maysa nga ubing nga Aeta—siempre wenno gagangay a saan a maikkan iti atension gapu ta kameng iti indigenous people, ngem kas akem dagiti titser—no kasano nga akseptaren dagiti babassit a banag, a kas iti pannakapatudon ken ni Aeta a mangaramid iti intermission number iti Boy Scout Jamboree, nga amin a nangited iti intermission ket nagsagrap iti dir-i ken pammadayaw; dimteng ti batang ti eskuelaan ni Aeta ket nagpasango nga agtokar babaen iti nose flute nga indigenous a musical instrument dagiti Aeta ket tinokarna ti kanta a “O Naraniag a Bulan” ken adu iti naragsakan ket indauloan pay ti superbisor iti nagpasango iti salonan a napan nagsala ket sinaruno met dagiti dadduma a mannursuro ket ti intermission number ni Aeta ti nagpaay a kararagsakan iti dayta a pasken; ti sarita a para ubbing, ket saan laeng a para iti entertainment no di ket suroanna dagiti riders a mangapseptar kadagiti babassit a bambanag aglalo iti panagpapada ti amin a tao, ken panangipakita no asino a talaga ti modelo a titser—saan nga ideskribir babaen iti balikas no di ket iti aramid.

Addan dagiti sensitibo a topiko ti children’s lit iti Literatura Ilokana ngem na-classify a kas sarita lattan. Maikkan koma pay iti ad-adu a panawen ken atension tapno rumangpaya met. @

↧

Ti Panawen Ti Novella

August 11, 2013, 4:25 am

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 0

Ti Panawen Ti Novella

Kadagiti naglabas a dekada, lalo idi ‘90s a namayagpag dagiti novella. Nagadu dagiti babasaen itoy a nagruar. Kadagiti newsstand kadagiti bangketa nagadu a nakabitin a display; iti tiendaan, lalo dagiti sigud nga aglaklako iti gawed ken bua, tabako, dinobla ken pagdobla (rolling paper) ket naaplagan ti puestoda kadagiti nagduduma a novella. Adda ti love story, adventure, suspense, mystery, horror, fantasy, romance ken dadduma pay.

Uray ni Ilokano ket tinapoganna met daytoy, a kas kada Juan S. P. Hidalgo, Jr., Guillermo Rojas ken dadduma pay a nagipablaak a bukodda. Lalo ket nalaka met iti bayadna ti maysa, lalo dagiti naiprinta iti newsprint ken nagaramat iti tacker kas iti aramat dagiti magasin ken komiks. Makaenganyo iti agbasabasa, ta iti uneg laeng iti dua nga oras wenno nakurang pay, nalpasen ti panagbasa.

Adu ti urnong idi, ta nalaka met ti bayad, ngem no adda masangaili, ket saan met nga agpangadua iti saan nga agpabulod kadagitoy iti tallo wenno ad-adu pay. Ay ket, bulod-tagikua, a, ta dayta met ti naynay a mapasamak. Yantangay ta nabasa metten, baybay-an lattan, uray ta saan met a kas iti kapateg iti libro.

Adu dagiti naengganyo a nagbasabasa kadagitoy. Uray met datao, naengganyo met a nagbasabasa ta kasapulan a pagadawan kadagiti idea kadagiti sursuraten nga script iti radio, nga adda innem a regular a program ken dua a Sunday program nga intay isuratan; ket mas lalon a nanayunan idi nagtallo pulo ti pluma daydi Manong Peter Laguardia, immadu ti intay isuratan ta immabut iti sangapulo ket tallo nga scrpits iti suraten iti inaldaw, isu a kasapulan iti pagadawan kadagiti idea; idi agangay, inayabantayon da Vidal Valdez ken Delfin Dumayas nga agsurat yantangay-agsursuratda met iti radio script sadiay Ilocos Norte. Nakatulong dagitoy a pocket books a pangadawan iti idea—pocket books lattan iti pangawag ta saan met a maitutop a maawagan ida iti libro ta saanda a hardbound ken nakatackerda met.

Uray idi nangsurat datao iti ababa a nobela—daytoy ti termino iti Bannawag, nga agatiddog iti lima agingga iti sangapulo ket dua a tsapters. Dayta ngarud ti uso a sinurat iti panawen, ta nagrigat met ngarud iti agimakinilia iti nobela ta nagatiddog met, ket maapektaran no kuan ti panagmakinilia iti radio script ta saan pay laeng nga uso idi kompiuter idi dekada ‘90. Isu a sangapulo a tsapter ti insubmitartayo, a nagtinng a walo a tsapers idi naedit; nangipatulodtayo manen iti pito tsapters, a naibasar iti pito nga aldaw iti lawas, ngem immabut iti sumagmamano a tawen saan met la a naipablaaken; isu nga inruartayon idi iti Sirmata Magasin, a kas panangipaay iti Consuelo de bobo iti kinarigat a nagtaltalmeg kadagiti teklado ti makinilia, iti panagpanunot iti tema a suraten—daytay naisabali iti gagangay wenno justice for the effort.

Ta ania ngamin aya dagitoy a novellas?

Mabasa iti Wikipedia: A novella is a written, fictional and prose narrative, usually longer than a novelette but shorter than a novel...

Iti wiki.answers.com, kunana met: A novella is basically a short novel. Novellas are typically fictional pieces of literature that are longer than short stories and shorter than actual novels. There is no exact word count, but novellas are usually between 15,000 and 50,000 words long, and they are not typically split into chapters.

Ngem kadagiti pocket books, umanayen iti 60 a panid wenno nasursurok bassit, a gagangay nga agtinnagto latta iti 60 a panid no maedit. Kastoy ti requirements a naynay nga imaldit dagiti publishers.

Kastoy met laeng dagiti ababa a nobela a maipabpablaak iti Bannawag, a ti naudi a pannakabasak itay nabiit ket ti ababa a nobela, a limansa a tsapter, husto la unay ti bilang ti novella—atiddog la unay unay a sarita ngem ababa met a nobela. Pagpintasanna dagiti kakastoy a sinurat ket awanen dagiti subplot ket nakasentro lattan para iti kangrunaan a bida.

Uray dagiti nalalatak a mannurat iti lubong ket addaanda met iti kastoy a sinurat, 60-120 pages, wenno ababa a nobela atiddog unay a sarita. Dagitoy dagiti novellas, literally, it’s Italian for a “little novelty,” a kas nadakamat iti Listverse. Ababa ngem napintas... @

↧

Article 0

August 21, 2013, 6:16 pm

≫ Next: Article 1

≪ Previous: Ti Panawen Ti Novella

Dagiti Daniw Taraon

(Food Poem)

Saanko pay a nasurat ti maipapan daytoy a klase ti daniw. Nabayagen a panggep a suraten ngem saan met a matultuloy, no ania ti daniw taraon wenno ti food poem, food poesy, food poetry. Nupay adda metten nga agur-uray dagiti ehemplotayo, saan a maisapar a suraten, no saan nga impalagip intay nasagang nga ehemplo itoy a daniw.

Itay laeng nabiit, umanay nga intay nagbungisngisan ti nasalawtayo nga ehemplo, ta saannatayo laeng a kinuldit no dipay ket pinapispisan a kasna la kuna: maysaka met kadagiti mangibagbaga a di makasurot! Ta adda ngamin ti rumbeng koma a maaramid ngem saan a pulos a maaramid gapu kadagiti agsusukot a rason no diman ket pambar.

No dadduma, awagak iti daniw kusina daytoy. Kastoy ngamin iti pinangawagtayo daytoy a klase ti daniw idi taraudi ti 1990’s. Daniw kusina wenno daniw taraon, whatever! Ngem kas establisadon a daniw wenno naipablaaken, a kas daniw kusina, kas iti impaulotayo idi nagputartayo iti kastoy a klase.

Nalawa ti sakupen daytoy a klase ti daniw. Daytoy pay ti maysa a rason no apay a naituntunkua iti intay panangsurat. Saan a kas kadagiti dadduma a daniw a maymaysa laeng iti pakaituronganna, ti depinisionna. Daytoy ket nalawa ti sakupenna ken adu ti sangana a pagtaudan ti suraten.

Saan laeng a maipapan kadagiti linuto, lutoen wenno resipi, no kasano iti agluto, pangalaan iti lutoen ken dadduma pay a kapadana ken aramid, mairaman pay ditoy dagiti healthy eating habits—a dayta ti nakakatkatawa a banag nga eksperiensatayo; ti pamataudan iti taraon wenno aniaman a daniw mainaig iti taraon; a makuna nga informative a dandaniw, puera pay dagiti ginamayan iti rhetoric a binatog a mangibunga iti dua wenno ad-adu a kaipapanan. Mangipaneknek a saan laeng a nakalawlawa daytoy no di ket nakabakbaknang.

Adda met ti daniw taraon a mangimpluensia wenno mamagtignay, mangkuldit iti puso ken rikna. Tay tignayenna iti asinoman a makabasa. Ti panggep ti daniw ket tukayenna ti rikna ti asinoman tapno mangibunga iti aksion ken reaksion.

Nabileg dagiti kakastoy a klase ti daniw, dagiti man serioso a saritaan wenno makaparay-aw a daniw—ta adda met dagiti makaparay-aw a daniw a mangimpluensia no di man tignayenda ti rikna wenno aniaman a bunga daytoy kalpasan a nabasa, a makuna a nabaked ti kastoy a daniw, food poem.

Kas iti napasamak kadatayo idi katengngaan ti 1990’s idi nabasatayo ti daniw nga Ingles, a nakatignayantayo ken isu metten iti nangimpluensia kadatayo nga agsurat met iti kastoy a klase ti daniw. Natarnaw pay laeng iti lagiptayo ti pakabuklan ti daniw: daniw a maipapan kadagiti yagit nga ubbing nga agkalkalkal iti basuraan, aniaman a makitada dita a taraon isu ti kanenda a pamedped ti bisin dagitoy nga ubbing nga ul-ulila; nakasarakda iti tinapay a binuoten ken nabangles ngem ti mabisin kanenna latta a dayta, ket siraragsakda ngarud a pinagbibingayan ti tinapay—hating kapatid a kuna dagiti Anggalog, kinnanda ti nagbibingayanda, kabayatan iti pannanganda nakangngegda iti napigsa nga ikkis-dir-i, napaut nga ikkis dir-i dagiti agbuybuya iti agaayam iti golf—iti eksklusibo a golf course iti asidegda. Naisardeng ti pannangan dagiti ubbing ket maysa kadakuada iti nalidayan ken nangmatmat kadagiti ubbing nga agturong met iti eskuelaan.

Dayta man ti daniw.

Nagsimple ngem nagdakkel ti kaipapananna. Gagangay laeng dagiti balikas a nausar ngem natarnaw ti mensahe kadagiti naiparang a ladawan.

Ti laing metten ni mannaniw! Saanna nga imbaga ti nagdudumaan dagiti tattao iti gimong no di ket impakita dagita a nagdudumaan babaen iti aramid ken aksion. Imparangna met ti kinapateg ti edukasion a kas talged ti masakbayan iti asinoman nga agsadag itoy—kas panangmatmat ti ubing kadagiti ubbing nga agturong iti eskuelaan; ti estado ti biag ti nabaknang ken nakurapay—dagiti ulila nga ubbing ken dagiti agaayam iti golf. Makapasennaay ti panangiladawan ni mannaniw iti nasao a buya—ngem maysa a naisangsangayan a panangiladawan ti nagduduma a biag ken no kasano a parang-ayen ti biag—nga isu dayta ti edukasion.

Daniw maipapan iti taraon dayta—panagbirbirok iti taraon dagiti mabisbisinan, saan laeng a taraon iti buksit no di ket taraon pay ti isip.

Dagiti laeng addaan iti natadem a panagimutektek ken naannayas a panagpaliiw iti makasurat iti kakastoy. Makuna a nabaknang ti kusina ni mannaniw ta nakaputar iti kastoy kangayedna.

Naidumduma a daniw ta nabileg ti panangiladawanna kadagiti nagduduma a persona ken estado ti tao iti gimong; uray no simple laeng a daniw (achmeism) ken nalag-an dagiti balikas a naaramat naisabali iti kidagda ta kumpet a dagus ti mensahe kadagiti riders nga awanen iti palpalikaw-palpalikos—ngarud ti kaipapanan ti mensahe ket napintek a mailadawan.

Makuna a naimpluensiaantayo dayta a daniw—dakkel nga impluensia. Isu a nagputartayo met nga insigida kadagiti food poem wenno daniw taraon kalpasan nga intay nabasa dayta nga ehemplo. Ket nagbalin pay a maysa kadagiti paboritotayo a klase ti daniw, lalo kadagiti linaokantayo iti pigura dagiti balikas, nga adda ti sabali a kaipapananna wenno nalawlawa ti pakaituronganna.

Impablaak ti Bannawag dagiti sumagmamano a daniwtayo itoy, a maysa kadagitoy ti maibilang a nalamuyot nga erotica a daniw iti istilo a food poesy. Sumagmamano a Filipino a daniwtayo ti impablaak met iti Home Life Family Magazine. (Usarek ti Filipino a balikas, saan a Tagalog ngamin adda laokna nga Iluko wenno Nabaloi wenno Kankanaey wenno Pangalatok dagiti dadduma a dandaniwtayo.)

Nasutil a daniw, kunatayo ti erotica. Kasta iti panangipatarustayo. (Basaen iti sinurattayo iti napalabas nga isyo daytoy a maipapan kadagiti sinurat nga erotica wenno mapan sadiay www.bilingualpen.com a nangiposteantayo.) Nasutil, kunatayo ta nangidaniwtayo iti maysa a banag ngem adda met iti sabali a kaipapananna. Nasutil ngamin ti imahinasiontayo no maminsan, ngem ketdi wholesome, saan a makasugkar wenno bulgar, saan nga imbaga a diretso.

A kas kuna wenno paliiw dagiti dadduma nga agsuksukisok ken agpalpaliiw, nalawa ken adu ti kaipapanan ti balikas dagiti piksionista-mannaniw ngem kadagiti dadduma pay a mannurat.

Agipablaak aya met ti Bannawag ti erotica a daniw? Wen met a, dagiti saan a bulgar, dagiti wholesome a balikas laeng. Madlawan laeng daytoy dagiti addaan “mata ni mannaniw” isu a saan a bulgar wenno nakaro unay a panagiparang wenno saan a makapasugkar a kaw-iden.

Mangiparangtayo man iti nalamuyot (soft) nga ehemplo ti erotica a daniw iti estilo a food poetry nga impablaak ti Bannawag.

Adtoy ti ehemplo ti daniwtayo a naipablaak iti Bannawag, Enero 29, 2001, kaw-identayo laengen ti maudi a pasetna: No agburbureken danum panagkinnaawatan,/ Lumuknengto metten karnet’ awis/ A pananggaot’ maikapito a sakramento/ Tapno mapiritan iti asin/ Ken matibnokan dara a palet ti biag/ Ti dua a puso a pinagmaymaysa/ Tapno iti naglanglangan nga ikamen/ Ti kasasam-itan a kidem ken samiweng,/ Maiborda iti ap-ap ti pammati/ Ti resipi iti umuna a rabii,/ Ti dinardaraan…”

Dinardaraan kunami iti ilimi a Narvacan ti dinugoan. Dayta ti pakabuklan ti maudi a paset ti daniw.

Ket nabasa met idi ni misis ti daniw iti Bannawag, ta naayat met nga agbasabasa. Ket pinaliiwko ta manglanglangit kalpasan a nabasana ti daniw, a kunam la no adda iti inna us-usigen a banag wenno nakatukno iti atang a kunada, adda iti nakakuldinganna iti binasana a daniw?

Ania ngata ti mulmulmolan ti mugingna, aya? kunkunak met a idi, iti bagik.

Pagammuan, kunana ketdin nga immisuot: “Bao ninam, apay pati dayta a banag idaniwmo?” Nupay marurod-a-saan, umis-isem ketdi. “Losngim kitdi, anak na lasika...!” Imbaniekesna.

Ket inulitko a, ti nasutil a linia ti daniw: saan aya a kasta ti resipi iti umuna a rabii, ti dinardaraaan...?

Imbautbautna la ket ngarud ti Bannawag kadatao.

Kadagiti addaan iti “mata ni mannaniw” ammodan ti kayatko a sawen wenno ibagbagak iti daniw. Daniw dayta a napauloan iti “Daniw-kusina #2” ta adda immuna a kasta met laeng ti paulona, ti daniw a maipapan iti panagtuno iti bangus—a maiyarig iti agsurat iti sarita wenno daniw iti panagtuno iti bangus, isu a daniw kusina, maipapan iti taraon. Daniw taraon! Food poem nga intay lawlawaten.

Saan laeng a dagiti serioso a dandaniw iti pakaadawan kadagiti maimpluensia ken nakatartarnaw a panagiladawan uray met iti makapay-aw wenno iti komedi a dandaniw. Adu dagiti kakastoy a dandaniw, saan laeng a dagiti nailibro no di ket uray iti net.

Mangadawtayo man iti maysa a food poem a makaparay-aw. Naiposte (naipablaak) daytoy iti www.gigglepoetry.com babaen iti pluma ni Robert Scotellaro ken napauloan iti “A Balanced Diet” wenno dagiti agdietdieta ken naibulos iti kusina a persona. Immuna a naipablaak iti libro a “Miles of Smiles” ti Meadowbrook Press.

Usigentayo a nalaing ti daniw taraon: “I eat a balanced diet,/ I do it day and night—/ a pound of brownies on my left,/ a pound upon my right.

And filling up my right hand,/ with clear and certain heft,/ a twelve-ounce bag of jellybeans./

The same is on my left.

A candy cane in one hand,/ and likewise in the other./ There are equal sweets on either side,/ a big frown from my mother.

I eat a balanced diet,/ but mother disagrees./ I just don’t understand it./ She’s so darned hard to please!

Dayta man ti makapaisem a daniw. No ania daydiay ibagbagana ket maiduma iti rumbeng koma a maaramid. Maiduma iti sao iti aramid. Agdiedietaak kunan ngem nagadu met ti ukkonna a makan iti pay aldaw ken rabii.

A kas met kadatao a, agdietaak kunak, ngem saan met a masursurot, aglalo no magustoan ken tagiimasen ti maidaya a taraon, malipatan dayta dieta.

Kuna la ket ngarud ti maysa kadagiti essay a nabasak, a dayta kano balikas a dieta (diet) ket mabilbilang iti ramay iti makatungpal. Balanced diet ti rason no saan a naimas ti naidasar a taraon, ngem no naimas aglalo no nakaim-imas dayta a taraon ket uray la makapatubbog ti katay ken makapabukirad iti mata, malipatan dayta a balikas. Wenno irason a mammaminsan met laeng a nasalungasing; ngem ti maminsan gagangay nga agtinnag a masansan.

Food poem? A, wen, saan laeng a dagiti serioso a banag no di ket uray dagiti makaparay-aw. Food poem a maysa a klase ti daniw a nasken pay a maidur-as iti Ilocano lit.

Nakisang no dipay makuna nga awan itan iti makita a food poem iti Ilokano—iti man nangtratar iti taraon ti buksit ken taraon ti naganaygay nga isip. @

↧

Article 1

September 4, 2013, 2:33 am

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 0

Saludsod Iti Pasalip

Rumbeng kadi nga awan ti mangabak iti maysa a pasalip iti panagsuratan? Daytoy i intext ti maysa a pagayam, a dina kayat a maibutaktak ti kinaasinona, a nalabit wenno di pagduaduaan iti kinaadda ti ngatangatana wenno makarikna ngata iti panagaripapa isu nga agsadag iti kinatalged agingga maragpat ti panunotna iti kongreto nga inna pagbatayan iti ibaskagna met a pangngeddeng. Tapno maguped dayta a panagduaduana, inyumanna kadatayo, a nangiddawanna iti bukodtayo a kapanunotan maipapan itoy. Imbagatayo met kenkuana ti bukodtayo a kapanunotan maipapan iti inna pakariribukan.

Ken agsipud ta maipapan iti literatura ti nakasentroan daytoy a sinurat, insurattayo met ti kapanunotan ken kapaliiwantayo ditoy; kalpasan a naibagatayon kenni gayyem ti bukodtayo a kapanunotan ken kapaliiwan.

No daytoy ti rason, wen, ala, kumanunongak met, ania ngarud ikidemanen a, ti motivation iti sabali lalo no agdadamo nga agsurat ket ad-adda nga ikkan iti preperensia just for the sake ti kabukbukodan a literatura; ti leniency ket maisarwag, ket dagiti sekreto ken kapaliiwan, agbatida a kas aridaed ti kalman, ta mangnamnama a dumtengto met ti panawen nga inda maragpat iti kinaumno inton maluoman ti plumada, lalo ket kaaduanna kadagiti mannurat nga Ilokano ket damoda a tumapog iti talon ti panagsuratan.

Ngem saanko nga ayunan no naikeddengen a dayta ti paglintegan wenno dayta ti pagsasalipan.

Apay a mangikeddeng iti paglintegan no saan nga isu ti masurot? No awan iti nakaragpat wenno nakasurot iti pagsasalipan, apay nga ited ti gunggona?

Daytoy ti turongen ti intext ni pagayam, ti napalabas a pakontes ti sarita sadiay Cagayan ti nalabit a kayatna a malawlawagan. Awan ti nanangabak a gunggona, ngem adda ti special prize.

Ti maipapan iti diaspora ti pagsasalipan, awanen iti sabali pay. No awan iti nangtratar iti diaspora, maitutop a di ited dagiti pammadayaw.

No iti sabali a lengguahe, nasisita a masurot (adhere) unay no ania ti reglamento wenno pagannurotan ti pasalip.

Iti maysa a pasalip, ti opinion ti maysa kadagiti hurado, a rumbeng laeng a mabakantean koma ti puesto wenno ti umuna a gunggona ta patienna nga awan iti nakaragpat. Ngem agsipud ta nakaisigudanen ti Ilocano lit a mapunoan latta amin a gunggona, isu ti sinurotda. Ket ti resulta, adda dimlaw, banag a naliklikan koma no estrikto a maipatungpal ti pagannurotan wenno estrikto iti panagpili ket saan nga ited ti gunggona no awan iti maikari nga umawat.

Iti pasalip iti sarita sadiay Cagayan, nalabit nga awan ngata iti nakapatar iti naikeddeng a tema ti pagsasalipan isu nga amin a gunggona ket naikeddeng a saan a maited.

Babaen itoy a nairugi a banag, sapay ta isu ti masurot kadagiti pay sumarsaruno nga agpasalip, nga estrikto a maipatungpal dagiti alagaden ken ti tema a pagsasalipan.

No ania ti pagsasalipan a naibaga, isu laeng koma iti pagsasalipan. @

↧

Article 0

September 8, 2013, 4:47 pm

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 1

Dagiti Sarsarita Para Ubbing

Idi radio pay laeng ti kangrunaan a taudan ti impormasion, paboritotayo a denggen dagiti putar (daydi) Angkel Pete Aromin (awanan relasionmi, a kas pangawag laeng kenkuana, papolar nga awag) a napauloan iti “Dagiti Sarsarita ni Angkel Pete” a nabayag a nangilillili ti muging iti yuyeng ti imahimasion; a kunaentayo a nabayag a tinaraonanna ti mugingtayo kadagiti sarsarita. Dagitoy ket nangngegan kadagiti kangrunaan a radio stations iti Northern Luzon babaen ti produksion ti MPBC; dagiti sarsarita a nangited iti binagbag-oy a liwliwa ken impormasion a nangtaraon ti adu a muging iti dinekdekada.

Idi inayabanen ti Namarsua (daydi) Angkel Pete, sinublat ni Amor Cabaccang, ket pinauloanna met iti “Dagiti Sarsarita ni Lola Angela.” Dinekada metten daytoy iti napalabas, ket agingga iti agdama mangngegan pay laeng iti tangatang..

Saanko a mabubos a maisip iti panagwerret dagiti panunot dagiti dua a mannurat (Aromin ken Cabaccang) no kasanoda a pinagubbog ti mugingda kadagiti sarsarita a para ubbing ta immabut ti panagsursuratda iti dinekdekada, iti inaldaw-aldaw—Lunes agingga iti Sabado..

Nupay nagtrabahotayo met iti MPBC a kas scriptwriter ken copywriter iti innem a tawen, saantayo a nagsurat iti sarsarita a para ubbing. Kadagiti sangapulo ket uppat a drama a produksion ti MPBC, sangapulo ket tallo iti intay nagsursuratan, ti laeng sarsarita a para ubbing ti saan.

Nupay kasta, iti kapaliiwantayo kadagiti putar da Angkel Pete ken Amor Cabaccang, saan laeng a didaktiko no di ket simmalpada met kadagiti sensitibo a panirigan ken paspasamak naigamer iti lasag ken dara ti gimong. Dagiti sarita a saan laeng a mangbagbaga no di ket luktanna ti muging iti kabarbaro nga eksperiensa wenno mangguyugoy (persuade), iti kinainosente ken panangiladawan ti panagawat ti maysa nga ubing iti inna aglawlawna, iti biagna a kas ubing, ken panaganalisar kadagiti sumagpat a kabarbaro a banag kenkuana.

Ti kinainosente, panagtakuat, panagawat ken pannakiramraman iti mapaspasamak iti gimong ken panagiparang kadagiti sensitibo a panirigan ti ammotayo a depinision ti sarsarita.

Dagiti sensitibo a panirigan ket nabiit pay a naipasngay ta nabayag a saan a makaaliwaksay dagiti sarsarita iti pagilian ta dinominaran dagiti didaktibo a tema.

Ngem ita a panawen, nagbalbaliwen ti panirigan ti kaaduan a mannurat kadagiti sarsarita ta simmagpatdan kadagiti putar a nasken iti pannakibiangda iti gunay ti gimong ken iti panagaddang ti panawen.

Iti bukodtayo a panirigan nasken laeng a makiramraman dagiti ubbing wenno makibiang iti bukodda a gimong tapno saanda nga agkalaegan ken agtaytayyek iti maymaysa wenno sumagmamano laeng a tema. Iti ababa a pannao, nawayan ti dagiti sarsarita (para ubbing) nga agdakiwas iti sadinoman a yuyeng ti imahinasion. Nupay agdakiwasda, saanda nga umadayo iti konsepto ti kinainosente ti maysa nga ubing.

Iti Ilocano Children’s lit, dagiti konsepto maipapan iti pananggamulo dagiti ubbing iti bukodda a biag ken maaninaw kadagiti putar (daydi) Reynaldo A. Duque ken Clesencio Rambaud; iti panangiladawan kadagiti nakain-inosente a sarsarita ken makapaisem ta naigamer sadiay ti kinaubing—aramid ken kapanunotan dagiti ubbing ket masarakan kadagiti putar ni Sherma Benosa.

Ti kinainosente ket saan a maiyadayo kadagiti sarsarita uray no gamuloenda iti bukodda biag, iti man pannakiramanda iti mapaspasamak iti gimong, iti man panagtakuatda iti kabarbaro a banag, iti panangiduronda a nawaya ti kabukbukodanda a pangngeddeng, ket iti panangipresentarda kadagiti sensitibo a panirigan.

Nalawag ti kinainosente dagiti aramid ken panagpampanunot dagiti ubbing; ket iti kaanoman saan a pulos a natibnokan iti malisia ken dadduma pay a aspekto iti muging ti nataengan,

Iti pammaliiwtayo, naganus pay laeng ti literatura dagiti ubbing iti pagilian no ikompera dagiti sabsabali a nasion.

Lalona kadagiti naputar iti bukod a dila ni Ilokano. Ti makitatayo a rason ket ti kinakisang dagiti mabasa, mangngeg ken mabuya; ti limitado a panangragpat kadagitoy ket nasken a mawarwaran pay nga umuna tapno pumayagpag iti tangatang ti pannakapnek.

Nakisang ti mabasa a Ilocano Children’s lit. Nagsardengen nga agipablaak iti sarsarita ti Bannawag, nagsardengen ti pasalip iti sarsarita nga inesponsoran ni Honor Blanco Cabie ket kadagiti dandaniw a para ubbing met ita iti nakaituonan ti immatangda.

Nailadawan ti kinapudno nga ilulutuad dagiti sarsarita babaen iti pilit a panangibaklay dagiti mannurat, tagapatarus, editor ken ilustrador iti salaysay ni Eugene Y. Evasco a napauloan iti “Sitwasyon ng Panitikang Pambata sa Pilipinas (2010-2012)” a nangidataganna ti kasasaad iti agdama ti Children’s lit.

“Walang duda, hindi nagkukulang sa inisyatiba ng mga manunulat, ilustrador, at tagapaglimbag tungo sa ikauunlad ng panitikang pambata sa Pilipinas. Karamihan sa mga produksiyon ay maituturing na sugal, kapangahasan, at pakikiisa sa pagpapayabong ng anyo at nilalaman ng mga aklat pambata. Hindi maituturing na trabahong mapagkakakitaan ang paglikha ng mga aklat pambata, sa pananaw ng mga manunulat, tagasalin, editor, at ilustrador. Ngunit naglaan sila ng maraming oras sa training at pag-aaral upang matamo ang mataas na antas ng sining at propesyonalismo. Binubuhay ng mga pangunahing palimbagan gaya ng Vibal, Anvil, Lampara, Tahanan, at Adarna ang anyo ng panitikang pambata sa pagsusulong ng mga bagong anyo, gayong may mga puna’t batikos sa kalakhan ng kanilang komersiyal na mga produkto. Anu’t anuman, napapanatili nilang maunlad ang produksiyon ng panitikang pambata sa hindi laging sumasandig sa mga de-kahon, pormula, at gasgas na mga paksain”.

Pudno la unay ti kunana a saan a maibilang a trabaho a pagganaran wenno kumitaan ti panagsurat, ta kas iti nakunan iti naminsan Reynaldo Duque, dipay mabalin nga igatang iti kape. Nupay kasta, gapu dayta pannakapnek (satisfaction) sangoen latta dagiti mannurat ti talentoda nga agaramid iti sarsarita; kadagiti publisher, pudno la unay ti kuna ni Evasco a pannakisugal, kinadursok nga aramid iti agipablaak kadagiti libro a saan nga ammo wenno saan a sigurado nga agsubli pay ti puonan, nupay kasta, aramidenda latta met ti amin a kabaelanda iti panagdur-as kadagiti libro a para ubbing. Isu a kitkitaenda met a nalaing dagiti pinutar a saan a nakasanggir a kanayon kadagiti pormula, de-kahon wenno dagiti naulit-uliten nga idea nga iti kabayagnan a maul-ulit ket saanen a malagip a kaano a nangrugi wenno nangrugi idi time immemorial.

Kas iti singasing ni Evasco, kasapulan kano dagiti timek dagiti nadumaduma a rehion tapno mapabaknang ti literatura a para ubbing iti pagilian. Kastoy man iti pammaliiwna:

“May mga inisyatiba rin mula sa mga indibidwal, mga organisasyon, at mga masigasig na tinig mula sa rehiyon upang punan ang mga nakaliligtaan ng mga komersiyal na tagapaglathala.”

Wen a, an-annuen ngarud dagiti regget nga agprodius kadagiti sinurat a para ubbing no awan iti badang nga agtaud kadagiti kakailian, dagiti mannursuro iti amin nga agpang (level), dagiti estudiante ken dagiti mangipatpateg ken napinget a manartarabay iti panagsantak daytoy a benneg, ti literatura.

Isu nga iti sangaduyog a singasing ni Evasco, maitutop laeng koma a naburburnok pay koma ti bilang dagiti riders ket mangipatpateg itoy a klase ti literatura. Ti panangsaranay kadagiti mannurat, tagapatarus, editor ken ilustrador ket puon ken gubuayan iti regta nga agputar pay iti ad-adu ken narangrang-ay, de-kalidad a sinurat a mabalin met nga ipannakkel iti sangalubongan a kas kabukbukodan a literatura para ubbing. Kastoy man ti singsing ni Evasco:

“Sa lahat ng nabanggit, hinihiling ng panitikang pambata ang mas maraming mambabasa at mas masugid na tagapagtangkilik. Aanhin pa ang mga pagbabago, aanhin pa ang mga paghamon sa paksa at anyo kung hindi naman ito pahahalagahan ng mga bata at pamilyang Pilipino? Kung gayon, kailangan ng tulong ng mga magulang, guro, at ibang nagmamalasakit upang ipakilala sa mga batang mambabasa ang mga hiyas ng kasalukuyang panitikan para sa batang Filipino.”

Babaen iti irteng ken gutad ti pammailin ti Departamento ti Edukasion (DepEd Order No. 16, series of 2012) maipapan iti Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE), manamnama ti panagruar dagiti libro a para ubbing, dagiti literatura a mangmuli iti naimbag a pannursuro, mangguyugoy nga agtakuat kadagiti kabarbaro a banag, makipaset iti saritaan ken diskusion ken dadduma pay a mangidur-as iti kinatao ken mangpabaknang iti kapanunotan, nga amin ket nagtaud kadagiti naputar a sarsarita.

Nausaren idi ti kastoy nga approach ti edukasion. Dagiti sarsarita ti pagadalan iti umuna a grado agingga maikatlo. Ti Philippine literature (Filipiniana) iti nangatngato nga agpang a pakabasaan dagiti sinurat da Carlos Bulusan, Alejandro Roces, ken dadduma pay a mannurat a Pinoy.

Iti panangisubli manen iti sigud approach ti edukasion, manamnama iti panagsubli met dagiti marapukawen no dipay ket saan nga ammo iti agdama a henerasion a putar dagiti nagkauna a mannurat, dagiti sarsarita, pasintawi, dandaniw, burburtia ken dadduma pay. Isu a kinuna man ni Evasco iti salaysayna;

“Aasahang maitatampok sa mga aklat na ito ang panitikang-bayan gaya ng mga alamat, mito, kuwentong-bayan, epiko na hindi kadalasang naitatampok sa mga aklat na nilikha sa Metro Manila. Dagdag pa, makatutulong rin ito upang higit na pagyamanin ang mga paksang maaaring talakayin ng pambansang panitikang pambata...”

Nakaranraniag ti masakbayan daytoy a klase ti literatura ta nakasagpat payen kadagiti nadumaduma a nasion babaen iti patarus. Kas mabasa met laeng iti salaysay ni Evasco:

“Mabuting balita rin na may mga aklat pambata sa Pilipinas ang naisasalin sa mga banyagang wika sa Asya. Sinundan nito ang dating pagkakasalin ng mga piling aklat ng Lampara Books (paris ng A Spider Story, The Spectacular Tree, at Si Isem sa Bayang Bawal Tumawa) sa wikang Tamil, Bahasa, at Mandarin ng tagapaglimbag na Kumaresh Publications ng Singapore noong 2004.

Pinakamatagumpay sa larangan ng pagsasalin at paglalathala ng aklat sa ibang bansa ang premyado at isa sa nangungunang manunulat para sa bata na si Luis Gatmaitan. Sa taong 2009, naisalin sa wikang Bahasa ang aklat pambatang Dua Belas Pasang Sepatu (Sandosenang Sapatos) ni Luis Gatmaitan ng Metalexia Publishing (Jakarta). Naisalin naman noong 2010 sa wikang Thai at Ingles ang Dukdik, The Pesky Blood Cell (Si Duglit, Ang Dugong Makulit) ng Kanok Bannasan Publishing (Bangkok). Noong 2011 naman, dalawa pa niyang aklat ang naisalin at nalathala sa ibang bansa. Una ay May Mga Lihim Kami ni Ingkong sa wikang Nihonggo ng Hikumano Publishing House, Inc. (Tokyo). Pangalawa naman ang bersyong Thai na Sandosenang Sapatos ng Kanok Bannasan Publishing. Napipinto na ring maisalin sa Danish ng Melaangaard Publishing ang kababanggit na libro ni Gatmaitan.

Dagdag pa rito, naisalin din sa Swedish ng Trasten (Stockholm) noong Oktubre 2011 ang premyadong aklat na Naku, nakuu, nakuuu (Adarna 2008), kuwento ni Nanoy Rafael at guhit ni Sergio Bumatay III.

Nakalawlawag ti masakbayan ti Children’s lit, nasken laeng ti panagsalukag ken suporta iti publiko... @

↧

Article 0

September 14, 2013, 3:04 am

≫ Next: Daniw

≪ Previous: Article 0

Tangken Tabungaw

Tunggal lenguahe adda naidumduma a galad ken talugading a maiduma iti sabali. Adda kabukbukodan a garit tunggal maysa. Maysa nga inalat a pakabigbigan ti nagan. Kas iti ini-Iloko a pagsasao wenno sao kuna lattan—dagiti balikas wenno grupo dagiti balikas ti kabukbukodan a dila a saan a masarakan kadagiti dadduma. Nupay addaan dagiti dadduma iti katukad wenno kaarngi dagitoy a balikas, agpatingga laeng ditoy ta aginnaddayodan iti interpretasion wenno pakaitarusan.

Ania ngarud iti pangawag dagitoy a balikas?

Ini-Iloko dayta ti malagipko a pangawag daydi Mang Pelagio Alcantara kadaytoy a termino. Kasta ti malagipko, babaen iti atiddog a tungtongan ken balitaktakan iti GUMIL seminar and workshop a napasamak sadiay Provincial Capitol ti San Fernando, La Union idi Enero 1990. Napagsasaritaan dagiti ini-Iloko, a kas maysa a nakalista a pagtutongtongan (agenda) iti dayta a taripnong. Napintas ti tungtongan ken panagsisinnukat ti kapanunotan a nagtinnag no kasano nga ipatarus dagitoy ket awan met iti katukadna.

Uray ti mismo a gobernador idi, ni Gob. Justo Orros ket naayatan met a nakipartisipar iti tungtongan. Ni Nid Anima, a taga Abra ken ni Juan S. P. Hidalgo, Jr. iti nagpaay a sangaili. Nupay seminar daytoy a para laeng iti GUMIL La Union Chapter, immatendarkami met a naggapu iti Baguio, ta kasta iti naikari idi ni Mang Pel a no agpaseminarda ket umatendarkami latta tapno manayunan ti ammo iti panagsuratan. Uppatkami nga immatendar: Bagnos Cudiamat, Pedrito Sanidad, Art Castro ken toy numo.

Nabaknang ti sao nga Ilokano iti ini-Iloko a balikas a saan a masarakan iti sabali a lenguahe wenno dayalekto. No ipatarus iti sabali a lenguahe ket nalab-ay ti ramanna sika wenno makakurikor kadagiti lapayag a mangngeg.

Kas koma daytoy nga ini-Iloko a balikas, tangken tabungaw. Kasano koma nga ipatarus daytoy a balikas nga ini-Iloko iti Tagalog wenno iti English? Tangken ti tabungaw—natangken ti ukisna wenno akinruar a pasetna ngem nakaluklukneng met iti unegna. Tangken tabungaw, maiyaplikar kadagiti agintatangken, and the likes.

Adda met ketdi katukadna a balikas—asideg a katukadna a balikas ngem saan met nga isu ti maitutop nga Ilokanona.

Saan met a mabalin a kunaen a “pulis patola” iti Tagalog ta naiduma met ti pakaitarusanna. Nupay agpada dagita a balikas a kayatna a sawen nga agintatangken, agintutured, awan lategna wenno ania ditan a kaibatoganna a termino wenno tayutay.

Isu a makuna a naidumduma dagiti ini-Iloko a balikas.

Ti maysa pay nga ini-Iloko ket ti balikas a “saan a makalawlaw iti kelleb” ta no ipatarus daytoy iti English wenno iti Tagalog, aglalo no usaren ti word for word (w4w) a translation napukawen!

No usaren ti w4w translation, “can’t encircle the pot cover” saan a maitutop ta iti kayat a sawen dayta a “saan a makalawlaw iti killeb” ket twisted personality. No kasta met ti pakaitarusanna, napellasan no di man nakayasan a naminpitla ket napukaw ti metapora.

Isu a narigat no dadduma iti agipatarus kadagiti sinurat—kas koma iti sarita, aglalo no saan a mismo ti author ti agipatarus iti sinuratna.

Da Peter La. Julian ken Manuel Diaz ket dayta ti dakkel a parikutda iti panangipatarus kadagiti sarita nga Ilokano ta awan iti kaibatoganna a balikas dagiti ini-Iloko. Iti maysa a diskusionda sadiay Session Café (formerly Dainty’s Restaurant, ti nalatak unay a watering hole iti Baguio) iti katengngaan ti 2007 napagsasaritaan idi ti proyekto a panangipatarus kadagiti sarita nga Ilokano iti English. Ket nasaoda ti parikutda maipapan kadagiti iniiloko a balikas a maamakda a mangipatarus, maysa ditan ti saritak nga impangabakko iti Palanca Awards ta adu dagiti iniiloko a balikas nga inlagak.

Kangrunaan a pagparikutanda ti saritak nga impangabakko iti Palanca ta nagadu dagiti ini-Iloko a termino a narigat nga ipatarus ta agbaliwen no kua ti kayatna nga ibaga. Uray siak a mismo ket pinadasko nga impatarus iti Tagalog ken iti English ngem saan a makapnek.

Nupay kasta, iti Filipino, (national language) mapalubosan kano dagiti termino nga awan iti katukadna a balikas nga ilaok tapno lalo a bumaknang. Kasta ti balakad kaniak idi ni Prof. Leoncio Deriada, dati a dekano iti College of Humanities iti UP in the Visayas. Isu a no nagsuratak iti Filipino adun ti laokna nga ini-Iloko a balikas wenno Kankanaey wenno Nabaloi, depende ti tema ken agbibiag. Mabasa dagitoy lalona kadagiti dandaniwko ken dagiti saritak iti Filipino (mabasa dagiti dadduma iti kamalig.blogspot.com ken biligualpen.com). Uray dagiti dadduma a regional writers ket kastoy met ti aramidda, a kas iti Bicol, Waray, Kiniray-a, ken dadduma pay. Ti purpose wenno kangrunaan nga akem daytoy ket panangpabaknang ti national language—Filipino.

Usaren ngarud dagiti ini-Iloko a balikas iti Filipino wenno Tagalog a sinurat tapno saan a maiyaw-awan ti kabukbukodan a dila iti panagdur-as ti nailian a lenguahe. No ini-Iloko a termino, kastanan, ta di ket a dagiti negatibo a balikas iti maitiptipon iti Filipino a kas iti dugyot, bwakaw, ken dadduma pay a balikas…@

↧

Daniw

October 7, 2013, 5:07 pm

≫ Next: Article 1

≪ Previous: Article 0

Diaspora

Ti kamote, agbiag iti kalgaw ken iti katutudo; a kas tao, iti bangkag ti biag...

Inessemak karakteristiko ti kamote ngem napaayak iti dagsen butbot a bulsa

Ta inukopan El Niño sangaputik a balitok ingpek a kalien mukod ni Bullalayaw;

Ngamin kamkamatek latta ni Anges iti pinuon berde ken puraw a balitok Kailokoan,

Maleppay a kanayon abaga, di agpulsot a panagapit iti eppes a namnama;

Isu a sinapulko nalawlawa nga umangsan iti kabambantayan ti Kafagway—

Ket iti ilalawat’ anges, sinusok sabali a dana urat-sirib iti bigaot’ bulod,

Labbat’ dawat, regget sukisok ket nalabon-nabagas inapit a bungat’ literatura.

Kas iti kamote, iti kalgaw man ken iti katutudo agdalapdapak bangkag biag,

Tapno dagiti saringit dida mapadasan agules iti tigerger ulila a dulang,

Tapno dida agkubbo iti pinuon berde ken puraw a balitok iti Kailokoan,

Dida agkurob iti tanubong butbot a bulsa; tapno agbussogda a sumuso

Iti getta balay-sirib—iti pukal unibersidad; ta dayta inessamak a gupit ti kamote,

Mana a nagtubo iti nalinteg ngem nakipet a dana—ngem adda ngudo ti amin,

Wen, agngudo ti amin, ta iti panagagawa, diak nalisian ti panagpalek ni HBP!

Ngem ammok, wen, di agnanayon ti isem, ta naisuraten a linabag ti daniw,

Nga aggibus inton magsat puseg ti angin, inton matnag naragas a bulong;

Ket iti naulimek a lennekan, wen, nakuyem ti in-inut a panagtabon ti init.

Nupay naisalakanak lib-at natadem a kumpay ni nakaabungot a Rurog

Imbaklay met nabantot a ganna-rikki ti sarming, anian, ngem kas iti kamote

Agdalapdapak latta iti kalgaw-katutudo, sadinoman a lugar, uray iti eternidad...

↧

Article 1

October 14, 2013, 2:23 am

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Daniw

Panangtaldiap Kenni Frank Richard Stockton

Maysa kadagiti piksionista nga intay pagraeman ket ni Frank Richard Stockton. Nalabit a saan nga am-ammo ti kaaduan isuna, ta saan a nalatak wenno saan a pagdidinnamagan ti naganna a kas dagiti dadduma a mannurat, ngem ti maysa kadagiti saritana ti maysa kadagiti kapipintasan nga ababa a sarita at all times, sarita a para kadagiti ubbing uray nanakman. Pinulpullon a tawen ti napalabas, ngem ti saludsod iti sarita agtultuloy pay laeng a saludsod, dipay nasungbatan agingga iti agdama iti laksid a nagadun a nangpadas iti a nangibuksil iti manon a henerasion.

Agam-amirisak met kadagiti sarita, ngem itoy nalatak a saritana, aminek a nagbalinak nga appigud, awan ti pinal a masaok no di laeng mangkudkod ti di met nagatel a tuktok kabayatan iti agraraay nga isem. Imbaskagna ti parikut ti sarita ngem ti solusion itoy ket intednan kadagiti agbasbasa ta makaammodan a mangigibus.

Itay laeng nabiit, nagbasaak kadagiti saritana maipapan iti paskua—adda sumagmamano a saritana itoy. Agsapsapultayo ngamin iti naisalsalumina a sarita a maipapan iti paskua ta isu ti napapanawen. Nalagiptayo isuna, ni Frank Richard Stockton, ta kadagiti napalabsantayon a saritana, pinespesna met ti muging, iti ababa a pannao pinagpanunotnatayo iti husto.

Wen, maysa ni Stockton kadagiti mannurat a nangipasuli iti didaktiko wenno dagiti nasalimuot ken mammagbaga a sarita wenno dagiti sarita a saan nga umayon iti moralizing technique.

Ken ni Stockton, gutugotenna dagiti readers nga agpanunot iti rumbeng a mapasamak. Daytoyen ti istilona nga agsurat. Saanna nga ibaga iti sarita ti kayatna nga ibaga no di ket iladawanna ket makaammon ni agbasa a manginterpret no ania ti maitutop.

Adu dagiti sarita ni Stockton. Maysa kadagitoy ti simmarut iti immatang dagiti adu a komentarista, kritika, nalaing iti analysis, ken dadduma a teoria ken aspeto iti literatura, ti saritana a ‘The Lady or the Tiger’. Ngem kadagitoy amin a sinurat, kritika, komentario, analysis, interpretation, ken dadduma pay ket saanda unay a nakaited iti makapatik-ab a paggibusan ti sarita. Agtultuloy latta, ken agnanayon latta a sibibiag ti saludsod:The Lady or the Tiger?

Iti sinurattayo iti daytoy met la kulom ken karaman iti koleksion iti Iti Duyog Ti Singasing II, nasuroken sa maysa a dekada ti napalabas, nairaman daytoy a saritana a kas ehemplo dagiti inawagantayo iti sarita nga awan iti paggibusanna. Open ending. Saan a naggibus. Inpatudonna kadagiti agbasbasa nga isunadan iti makaammo a mangigibus ti sarita—ta kas kunana iti paggibusan ti sarita: The question of her decision is one not to be lightly considered, and it is not for me to presume to set myself up as the one person able to answer it. And so I leave it with all of you: Which came out of the opened door - the lady, or the tiger?

If you liked this story, please let others know.

Isu nga adu ti mangayat ta nagpipinnasaanen no ania iti rumbeng a rumuar iti maluktan a ridaw, ti babai wenno ti tigre. Nagpipinnasaan, nga agingga itoy nga aldaw ket agtultuloy iti panagayat itoy a sarita, ta awan ngarud ti umno ken maitutop a sungbat ti saludsod.

Dina met imbaga ita ti naggibusanna no di ket impatudonnan kadagiti agbasbasa iti umno a paggibusan segun iti pannakaawatda iti sarita. Iti rigatna wenno ganasnan a, ta dagiti nanginterpret itoy a sarita, saan a maikaited makapnek a panagtik-ab. Ta kaaduanna ket kabukbukodan nga pannakaawat, analysis ken interpretation. Ngem kaasitgan iti riknak dagiti nangilawlawag babaen iti character analysis kadagiti agbibiag. Ta logical a sungbat no ammon iti kinaasino dagiti agbibiag ken ammom ti ugali ken tabasda, isu met iti pakaammoan ti kinataoda, ti ugalida ken panagdesdesision.

Kastoy kadi dagiti open ending a paggibusan? Ay, saan laeng a mapespes ti muging iti kapapanunot iti rumbeng a paggibusan itoy no di ket saan a mabatok ti kaimudinganna ta daytan a talaga ti talugading ti sarita. Imbes a maray-awka, maganasanka, nairayoka, naimpluensiaan wenno aniaman, pinagpanunotnaka ketdi iti husto. Banag a naisalsalumina a sarita.

Isu a saan nga agkupas ti karisma ti literatura ta adda dagiti naputar iti yuyeng ti naadalem pampanunot. Ket kuna ni Brian Aldiss, “There are two kinds of writers: those that make you think, and those make you wonder.” Pinespesna ti muging amin a nakabasan kadaytoy a sarita.@

↧

Article 0

October 21, 2013, 5:49 pm

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 1

Ti Sci-Fi

Nupay nagessemantayo iti nagbasabasa ti kastoy a klase ti sarita ken nobela iti English, ken nanginaw a nasken met a padasen a tapogan daytoy a kinelleng ti panagsuratan; a kabarbaro nga eksperiensa ken panangpalawa iti ammo.

Uray idi saan pay la datao nga establisado a piksionista, inam-amiristayon no kasano iti agsangal iti sarita wenno nobela a science fiction. Isu nga inggaed ti nagsukisok.

Iti intay panagsuksukisok a nabayag, naamiristayo a nakalawlawa met gayam daytoy, saan a maymaysa wenno tallo a klase no di ket nagadu. No awan nakaisigudan a talento a mangimutektek iti masakbayan, ti abilidad a mangipresentar ti naidumduma nga idea nga addaan ibati a pagpanunotan dagiti riders, ken panagkawes iti makaawis immatang, nasken a panunoten pay sakbay a rugian a suraten.

Iti bukodko a panirigan, no awan ibati a pakalaglagipan, malipatan ti sinurat kalpasan a nabasa, nagserbi laeng a kas pagpalnedan iti oras, awan iti nakaisalatan ti imahinasion.

Dayta a rason no apay a naipadpad-eng ti panangtapog daytoy a genre. Nasken a palawaen pay ti ammo maipapan itoy. Nasken a mangiyestablisar iti kongreto nga ammo itoy tapno saan a palpalawpaw ti output. Ket no awan iti pagibasaran ti suraten maipapan itoy, dumteng ket dumteng ti panagkamulaw a mangsurat, pagangayanna, malasado ti maidasar.

Ta ania ngamin aya ti sci-fi?

Futuristic fiction ti dadduma pay a pangawag itoy a sinurat. Panangimutektek ti limapulo a tawen wenno ad-adayo pay a panangsirmata, kastoy ti nakuna ti Carlos Palanca Memorial Awards, ta adda kastoy a kategoria a pagsasalipan. Future setting, maipapan iti siensa ken teknolohia, space travel, ti maipapan iti uniberso, ken maipapan kadagiti sabsabali pay a nagbiag iti sabali a planeta wenno heavenly bodies, mairamanen dagiti sumagmamano nga abilidad iti paranormal—por ehemplo, ti teleportation ket addan a pumaypayagpag iti lubong ti teknolohia—nga itay laeng nabiit, nangsurattayo iti paranormal nga idea, maysa a paranoid fiction manipulated by ghost and underworld story; a kas iti asul a bulan nga intay makabasa.

Ditoy a lumtuad dagiti banag a mangipaay kadagiti pilosopikal nga ideas, nga agkasapulan iti panagsukisok, kasapulan iti atiddog a panawen iti pananginaw itoy. Ta nakalawlawa ti linapogan itoy nga agur-uray pay laeng iti henio a mangsukisok.

Nakalawlawa ti kabangkagan ti literatura. Iti panagsapul kadagiti kabaruanan, ken saanen nga isu ti baro no di laeng pinabaro nga idea ket addada laeng iti suli ti muging ti asinoman a piksionista no la ket nailukatnan ti mata ti kinamannuratna.

Ngem nasken iti panangpili kadagiti linapogan a tapogan no ania kadagitoy iti ipamaysa nga aramiden. Dayta kadi ket gagangay nga idea? Makilaok iti desdes ti kaaduan.

No pagesman iti naisabali nga idea, sumiasi ngarud iti dana ti kaaduan ket mangtakuat kadagiti nagkalaegan a bangkag dagiti idea, pumidut iti maysa wenno sumagmanao laeng, daytay pakapnekam laeng nga awiten nga isu ti ipamaysa a suraten. Ta uray dagiti immuna a nangdesdes iti dana ti piksion ket dagiti laeng kabaelanda ibaklay , daytay no sadino ket kombinienteda, a saan ket nga agkarkaradap ken agkarkarawa iti dana—ta no ania iti ar-aramidem iti dana, isu met dayta ti output a suraten.

Maaninaw iti output iti kinalawa ti ammo ni piksionista iti inlatagna nga idea. Nalawa a kabangkagan ti science fiction, ngem kasapulan ti isip iti nalawlawa met a talento ken pannakaammo iti siensa ken teknolohia, paranormal, kdp. ##

↧

Article 0

December 8, 2013, 2:01 pm

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 0

Dagiti Dandaniw Iti Radio

Maipapan iti daniw iti radio. Adu ngamin dagiti tratratarentayo nga isyo iti daniw. Isu nga adu dagiti agsalsaludsod babaen iti email ken iti text.

Iti daytoy nga isyo, sungbatantayo ti text message a naggapu ken ni Leonardo Agunoy iti Dingras, Ilocos Norte, ken dati a kolumnista ti Tawid News Magasin. Agpapada met ketdi iti pakaitarusan dagiti saludsodna iti saludsod dagiti dadduma a nagdamag maipapan kadagiti dandaniw iti radio.

Adda pay laeng aya dandaniw iti radio?

Adda pay laeng met a. Adu pay laeng met a dagiti dumdumngeg iti radio. Nupay addatayon iti computer age, saan pay a nagpukaw dayta iti air waves. Adda pay laeng dagiti sumagmamano a grupo dagiti mannurat iti radio a kas iti Pintek da Agunoy iti Ilocos Norte ken iti Tanap ti Cagayan.

Ti idatagtayo a sungbat ket manipud iti bukodtayo a panirigan ken eksperiensa. Sumagmamano a tawen (1991-1997) a mannurattayo iti radio a mangngegan kadagiti nadumaduma a radio station iti Northern Luzon, saan laeng a dagiti drama ken anunsio, agsursurattayo pay kadagiti dandaniw. Nagdandaniwtayo pay iti radio nga nga inlungalong ti UP Baguio ken NCCA.

Dagiti saludsod...

“Adda kadi makapakatawa a daniw?”

Adda met a. Adu dagiti makapakatawa a daniw. Talaga nga ipasngay dagitoy ti isem no diman garakgak a di magalem. Napipintas dagiti makapakatawa a dandaniw wenno dagiti humorous poem. Mabasa dagitoy kadagiti nagduduma a libro ken agkairawa dagitoy iti net, nadumaduma site ken weblog. I-search laeng ti humorous poem (poetry, poesy). No adda makapakatawa a sarita, nobela, novella, drama ken dadduma pay a sinurat, adda met a iti daniw. Maysa met a genre ti sinurat daytoy.

“Adda ngamin dagiti mangmangegmi a daniw iti radio a makapakatawa ngem ampaw met mensahena…”

Ti intension dagiti daniw iti radio a makapakatawa ket mangray-aw wenno mangpagragsak kadagiti dumdumngeg. Dagitoy a sinurat ket agdepende laeng iti pannakaiyebkas ken panangdengngeg, saan a kas kadagiti naimprenta wenno iti net nga adda pay iti panawenmo a mangsublisubli ken manganalisar a nalaing ti mensahena. Iti radio, maminsan laeng a mangngegan, ket no nalibtawan a naimdengan gapu iti pannakasinga, saanen a magaw-at pay ti umno ken maitutop a pangngeddeng ti kaipapanan daytoy.

Daytoy pannakaiyebkas ken panangdengngeg a behikulo iti pannakaidanon ti daniw ket kunaek nga epektibo unay kadagiti humorous poetry. Ta nalaklaka a matarusan ta nagsakayda kadagiti nalalag-an a balikas.

Ngamin narigat met iti mangparay-aw kadagiti balikas a naadalem unay wenno nasken a batoken pay nga umuna sakbay a magun-od ti perlas a linaonna. Ti agpakatawa, nasaysayaat met laeng no insigida a sumagepsep ti kayat nga ibaga nga awanen ti sabali pay a rikititos, nangruna la unay iti radio.

“Dillawenmi. Maseknankami…”

Nupay adda ti kalintegan iti asinoman a mangiyebkas ti pammaliiwna iti nangngegna, nainsiriban met iti panangamiris no apay a dayta a banag ti mapaspasamak. Wen, agdillawkayo ta maseknankayo, ngem iti itoy a banag, ti behikulo ti pannakaidanon kadagiti dandaniw ket babaen laeng iti panangdengngeg wenno pannakadengngeg—ken segun iti panangibinsabinsam, ti format ti programa ket dagiti makapakatawa a dandaniw ti maipatangatang.

Ipapanko lattan nga adda ti format a sursuroten ken iyaplikar ti programa nga isu dayta ti mangparay-aw. (Ta isu dayta ti kapadasak.) Ket asinoman a mangipatulod iti limmaksid iti format ket agbalin laengen a maikadua a preperensia wenno saan nga isu iti kangrunaan a maibasa ta adda kangrunaan a mangakem kadayta a banag.

No ti format ti radio program ket agpakatawa wenno mangparay-aw, isu dayta ti iyawis ken isingasing met ti management kadagiti sponsors ken advertisers. Dagitoy nga sponsors ken advertisers ket paliiwenda met ken sukisoken no adu met laeng dagiti dumdumngeg kadayta a programa. Ket no maammoan dagitoy advertisers nga adu ti dumdumngeg dayta a programa dita iti pangipananda kadagiti ads. Ta no adu ti dumdumngeg, ad-adu met ti pangiyawisan dagitoy nga advertisers ti produktoda. Ket no manmano iti dumngeg, manmano met ti advertisers a sumrek dita, natural laeng met a. No awan ti advertisers, ti programa ket saan nga agbayag ta matay iti natural death—saan a kimmita wenno kumitkita—awanan iti income, awanan kitaen, useless a negosio no saan a kumita.

Saan a kayat ti management iti programa a saan a kumitkita ta isuda met iti aglugi—bayad iti produksion, ti sueldo ti makinprograma, ti bayad ti kuriente, buis ken dadduma pay. Ket no saan a kumita ti programa kadayta nga oras, ti option ti management ket ti panangbaliwda ti programa wenno panangidiayada dayta nga oras kadagiti block timers. Iti block time, sigurado a kumita ti management, maksayan pay ti production cost. Ta bayadan dagiti block timers ti oras, isu a nalawag ti kitaen ti management. Kadagiti dadduma, karamanen iti kontrata ti bayad ti kuriente, panagdalus wenno maintenance ken dadduma pay.

Ngem no kumita ti programa ket adu dagiti advertisers, siguradoek met a ti oras dayta a programa ket maiyatiddog pay—no maysa laeng nga oras dayta, agbalin a maysa ket kagudua wenno dua nga oras wenno nasursurok pay. Ditada a kumita, adda income dita ket lalo pay a papintasenda dayta a programa babaen iti panangawisda kadagiti listeners—ad-adu a listeners tapno adu pay iti sumrek nga advertisers ken sponsors.

“Ti imasna ikalintegan ti agbasbasa a napintas kano met…”

Dillawenyo ti format ti programa? Natural nga idipensa ni announcer ken ti management dayta ta dita la ngarud a kumitkita. Dita nga agtaud ti income. Ket asinoman a di umayon iti format iti programa saan a maikkan iti importansia ta dayta met ti beddeng ti ipapatay ken balligi.

Ngem no saan a kumita ti programa, agkiddawda ti suhestion kadagiti listeners no kasano pay a mapapintas dayta wenno a mangpanunotda iti pamuspusan no kasano a mailako dayta kadagiti advertisers ken sponsors. No awan latta, agpukaw ti programa ket masukatan iti sabali manen a programa.

Iti daytoy a naibinsabinsa, makita a dakkel ti pagdumaan ti literatura a nagkawes iti entertainment, ta adda iti sabali nga awis a gutad ti panagsina iti ar-arapaapen a ngayed ti kinapintas.

Innayon pay ni Agunoy: “Damagek man no nasken nga agsurat ni mannaniw iti makapakatawa?”

No dayta ti forte ni mannaniw, isu a ti mapasamak. Iti panagsurat iti makapakatawa, ket preperensia ti mannaniw daytan. Iti Tagalog, magustoak dagiti dandaniw-kulom (idi) ni Senador Francisco “Soc” Rodrigo iti Philippine Star, Malaya ken We Forum. Idaniwna iti makaparay-aw dagiti dillawna iti gimong nangruna iti gobierno.

Agsurat ni mannaniw iti marikriknana, paliiw, sirmata, arapaap a di nasken nga agtulad. Nasaysayaat iti magna iti bukod a saka wenno agkarayam no awan saka ta makita dagiti bukod a tugot ngem ti agpasallabay.

Iti nasurok a dua a dekada nga eksperiensa (1986-2008) nga intay itatabuno kadagiti nadumaduma a poetry reading ken yaatendar nga agpaliiw maipapan iti dandaniw kadagiti poetry session, nangaramidtayo iti panagpaliiw, panangidasig ken panageksperimento tapno maamoan ti kinaepektibo ti behikulo nga inaramat. Nangaramidtayo kadagiti panangidasig itoy. Inalisar. Saan laeng a dagita, nagsalsaludsodtayo ti maipapan kadagiti dandaniw kadagiti respetado a mannaniw ken mangisursuro iti akademia.@

↧

Article 0

February 16, 2014, 7:43 pm

≫ Next: Article 0

≪ Previous: Article 0

Paliiw iti Sarita a “Ti Palimed ni Katugangak”

Ti namsek a karakter ken ti pungan a kas behikulo ti nangrugian ken naggibusan ti sarita ken nagsakayan ti palimed, ti panangliklik a mangiladawan iti nalaad a pagteng, ti tema ti sarita, dagiti nagpintasan ti “Ti Palimed ni Katugangak” a sarita ni Aileen D. Serrano, ken nangabak iti Maika-3 a Gunggona, Salip iti Sarita iti Ilokano, 2013 Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Ilocano Category. Adu pay iti nakitami a nagpintasanna ngem dagiti nainaganan laeng ti inkam trataren ken bukitkitan.

Simple laeng ti sarita. Gagangay. Namin-adun a nakabasatayo iti kastoy a sarita. Naulit-ulit, nupay kasta, adda met pangabigna nga isu iti mangipaay iti pannakapnek kalpasan a nabasa.

Lalo ti kaimudingan ni Celia Rodriguez ken ti pungan ti Nanang Ipang, nga isu pay ti nangibun-ay ti isem ken panagtung-ed, naisalsalumina dagitoy a nangpapintas.

No agbasaka iti sarita, lalo no sika ket maibilang nga agpalpaliiw iti panagtulid kadagiti babasaen, sapulen wenno urayen nga adda ti pakaisagudan wenno adda ti banag a mangipaay iti pannakaisab-it iti immatang.

Ania ti signipikante ni Celia Rodriguez iti sarita?

Nadakamat laeng iti apagapaan. Dayta ti rumbeng a mapasamak iti panangiyarig. Isu nga ababa laeng met. Ababa ngem dakkel ti kaipapananna wenno akemna iti sarita.

“Minatmatak ti rupana. Uray agkurkuretreten dagiti pingping ken mugingna, saan a mailibak a napintas ni Nanang Ipang idi kabambanuaganna. Naingpis dagiti bibigna, pangmaratiddogen dagiti kurimatmatna, ken kimmampuso ti rupana. Saan a paatiw ken ni Celia Rodriguez nga artista...”

Inyarig ti autor ti kangrunaan a karakter ti saritana ken ni Celia Rodriguez. Iti pelikula, maysa a signature a kontrabida ni Celia Rodriguez. Saanen a nasken nga iladawan ti kinaasinona ta dayta ti iladladawan ti kangrunaan a karakter, ni Nanang Ipang. Ala-Celia Rodriguez ni Nanang Ipang.

Kangrunaan a karakter, kunatayo manen ta ni la ngarud Nanang Ipang ti masarsarita. Isu ngarud a napauloan iti “Ti Palimed ni Katugangak” ken ti secondary character ket ni Odette, nga isu iti manarsarita.

Ni Odette ket addaan iti karakterisassion a di pulos agbaliw, no ania daydiay inkawes ti autor kenkuana, isun dayta, a saanen a pulos nga agbaliw, natural laeng dayta ta secondary character wenno supporting role. Kastoy ti panangilawlawag ti About.com maipapan kadagiti minor a karakter iti sarita.

A flat character is a minor character in a work of fiction who does not undergo substantial change or growth in the course of a story. Also referred to as “two-dimensional characters” or “static characters,” flat characters play a supporting role to the main character, who as a rule should be round.

Ni ala-Celia Rodriguez a Nanang Ipang, ti addaan iti round character.

A round character is a major character in a work of fiction who encounters conflict and is changed by it, kuna met laeng ti reperensiatayo.

Ni Nanang Ipang, nga addaan iti kababalin a managuyaw, managtagibassit iti manugangna nga ni Odette. Ngem iti udina, agbalbaliw daytoy. Ta timmaud met laeng dagita a negatibo nga aramidna gapu iti frustrations iti arapaapna iti biag. Dayta ngamin pannakapaay ken pannakakeltay iti arapaap ti biag ti gagangay a mamagbaliw iti maysa a tao; ket no saan a maalwadan isu daytoy iti mangikarangukong wenno mangitinnag iti tao iti abut nga awan patinggana.

Kastoy man iti panagbabawi ni Nanang Ipang ken ti pannakaidatag ti frustrations-na iti biag ken isu iti rason no apay a nag-ala-Celia Rodriguez iti tratona ken Odette.

“Dakkel ti nagkurangak kenka, nakkong. Inrantaka a pinaspasakitan idi ta no mabalbalin ket saan koma a sika ti kayatko a maasawa ni Ronnie.” Nakigtotak a nakangngeg iti kinapudno manipud iti katugangak. “Inrantak a pinagsaksakit ti nakemmo ta kayatko koma idi nga agtalawka sakbay a nagkasarkayo iti anakko. Adda Hawayana a yasawami koma ken ni Ronnie ta kayatko koma met a maalanakto idiay Hawaii tapno idiaykamin nga agnaed. Ngem iti panagpaut ti panagdendennayo, nakitak no kasano nga inaywanam ti pamiliayo. Dimmakkel a nasisingpet ken masisirib dagiti annakyo a babbai. Awanen ti mabalinko pay a dawaten.”

Nasayaat laeng ta balitok ti panagpuspuso ni Odette. Balitok a manugang ken ammona a tarabayen ken aywanan ti pamiliana, dayawen ken asikasoen ti nataengan a nakaikamanganna.

Karakter a naibugas iti kababalin dagiti Ilokano. Maysa a tagipatgen (values) a rumbeng laeng a taginayunen ken saluadan. Naisalsalumina ken nanakem a talugading.

Nupay mangrugin iti pannakaisawsawna iti nagduduma a tibnok iti nagduduma a puli ken bunga iti aglawlawna, natayengteng pay laeng daytoy a galad ken ugali ni Ilokano, nga inladawan ti sarita. The gem of the story. Ti tagipatgen nga ibati ti sarita iti muging dagiti riders. Ta no awan daytoy iti sarita, ti literatura ket awan met iti kaimudinganna malaksid iti entertainment. Ti bunga ti arte ket adda latta nga adda ibatina a pagsayaatan, pagdur-asan, mangitag-ay iti kabibiag, mangirugi iti panagbalbaliw no di man isu ti ingpen a ladawan ti humanidad. Ken kanayon nga ipalagip dagiti agpakontes iti panangiladawan iti napipintas nga ugali ken kababalin ni Ilokano. Ket maysa daytoy a sarita a nangiladawan iti manakem a kababalin.

Ket ti met nadungrit a pungan? Ania met ti kaimudinganna iti sarita?

Sizzling hot. Ti pangpaimas iti panagkaldo, nangpananam iti sarita. Nangiruangan iti sarita ken dayta metten a punto iti ayan ti rugi ti nangigibusanna. Isu ti nangipasakayanna ti redeeming quality ti sarita—ti panangallangon, panangsubbot iti nagbiddutan, ti panagbabawi—a rumbeng laeng a mapasamak. Adda subad ti kinaimbag nga aramid. Affirmation ti flat character ni Odette. Affirmation ti round character ni Nanang Ipang—ta no maminsan, saan laeng nga ibaga, ipakita, ken dadduma pay dagiti pammaneknek iti kinasiken ti karakter no di ket maipasango met iti pannakatingiting wenno pannubok ti ikutna a saguday.

Iti panangiparang ti pungan ket lukat, bagi, ken paggibusan ti sarita wenno iti direkta a pannao, ti palimed ni Nanang Ipang. Kastoy man ti pannakaiparang ti eksena.

“Kinepkepanna ti paggugustona a pungan a dina pulos kayat a palabaan uray no kasano iti panangal-allukoymi. Nakarugrugit ken nakaang-angsegen ngem kasla isu ti duayyana no makepkepanna daytoy. Ibagana a saan a makaturog no saanna a rakeprakepen. Apaenna amin a mangig-iggem.”

Iti utek ni managpaliiw a rider, damagenna met iti bagina no ania ti kaipapanan dayta nakarugrugit ken nakaang-angseg a pungan. Dagiti addaan iti mata a panagpaliiw, sublianna ti paulo. Ti ngamin paulo, usually a pakakitaan no ania ti masarsarita. Ania ngamin ti masarsarita?

Ta ania ngamin ti masarsarita? Ti palimed ni katugangak. Ania dayta a palimed? Nasken nga ituloy a basaen tapno maammuan. Isu daytoy iti agserbi a kas sima ti immatang tapno ituloy a basaen ti sarita ta naimulan iti panunot iti kinaadda ti palimed, ken no ania ti relasion dayta a palimed iti pungan. Addan ti sisiimen wenno palpaliiwen ti rider.

Iti panagtultuloy a pannakaibukirad ti palimed, mabasa daytoy nga ad-adda pay a mangpikapik kadagiti agbasbasa.

“Agurayka, anakko,” kinunana. Inyawatna ti nadungrit a salladayna kaniak. “Alaem daytoy ta isu laeng ti mabalinko nga isubad iti adu nga an-anusmo kaniak.

Saanko nga impadlaw ti pannakaalumiimko. Timmakderak a nangawat iti pungan. Immisemak a nagyaman.

Ti balikas a laba ti kangrunaan nga aramiden ti Odette ta dayta la ngarud ti rumbeng koma a maaramid, a kas nadakamat iti pannakailukat, ti kinaadda ti palimed; nga isu iti pannakawarwar ti palimed no ania dayta. Aramiden ngarud ni Odette iti pananglaba iti pungan—iti panangsukatna iti paneksekan wenno seksek.

Ti pannakalukat ti palimed.

“Ngem napaumelak iti naimuttalat kadagiti matak. Maysa a pareha ti balitok nga aritos nga addaan iti bato a diamante a kas kadadakkel dagiti kuko ti kikitko. Adda pay dua a balitok a pulseras, maysa a balitok a kuentas, ken maysa a singsing a diak ammo no ania a klase ti batbato dagiti naimula iti aglawlaw daytoy ta agsasabali met ti maris no maipasir iti lawag ti bombilia. Naglaok a silver ken balitok ti mismo a singsing. Nalabit nga awan ti makaammo maipanggep kadagitoy. Idi mangrugin nga agkapsut ni Nanang Ipang, maysaak a nakaimatang iti panagpengnget dagiti dua nga annakna a babbai. Pinaginnagawan dagitoy ti jewelry box-na a naglaon kadagiti antigo nga alahas a tinawidna pay laeng kano kadagiti dadakkelna.

“Alaem daytoy ta isu laeng ti mabalinko nga isubad iti adu nga an-anusmo kaniak.”

Iti lennekan, naulimek. Ngem no adda maulinigan a babassit nga asug ken unnoy, isu dayta ti araraw ti parsua a sitatakder iti nagbaetan ti aldaw ken rabii, a sakbay a dumteng ti transition mapanawanna koma ti lubong a natalinaay, nga awanan laok a nangisit a babak—ta segun dagiti addaan nawada a muging, dagiti nangisit a babak ti mangpadagsen iti panaglayag nga agturong iti nakaimudingan. Ket ti panagbabawi kadagiti inar-aramid a di maiparbeng lalo iti pada a tao, kadagiti kameng ti pamilia ket adda pay laeng kaimudinganna, a kas ibasar iti pannursuro iti nariingan a pammati; iti sarita, adda daytoy nga araraw-panagbabawi...

“Apo, dimo kadin paatiddogen ti panagtutuokko. Mabainakon ken ni Odette a manugangko a nakaan-anus kaniak uray no saan a nasayaat ti panangtratarko idi kenkuana. Naimbag pay ket isuna ta maserbiannak, ngem dagiti annakko a babbai a di pay makaitured nga umay mangsirip kaniak, ken mangkita no sibibiagak laeng wenno saanen. Idawdawatko laengen, Apo, a saanmo koma a pukpukawen daytoy a kakaisuna a nakemko, ta diak kayat a marigatan dagiti mangtaraken kaniak. Alaennak kadin, Apo, iti kabiitan a panawen...”

Nasaksian ni Odette iti panagkararag-pannakisao ni Nanang Ipang iti Namarsua ket nanggegna ti araraw daytoy. Maysa nga eksena a mangsubok manen ti kabaelan ti Odette nga agdesision iti maiparbeng...

Matukay ket maaringan ti addaan nalukneng a panagpuspuso ta ngamin ti kararag ket personal nga unnoy ken pannakisao iti Namarsua.

No personal a komunikasion, ti kayatna a sawen ket kabukbukodan a preperensia, nga awanan iti inpluensia nga agtaud iti sabali a tao wenno iti banag a nakaited iti motibo a nangigutugot a mangaramid kadayta a banag.

Maitutop laeng iti pannakisarita ti asinoman iti Mannakabalin a Namarsua, aglalo no kaaddan iti ngangitingitan iti panagtabon ti init wenno twilight zone. Aramid daytoy dagiti dadduma pay a relihion a saan a sakupen ti Kristianismo.

Daytoy a paset ti istoria degdeganna ti pammati iti asinoman a napasnek a makabasa. Makaimpluensia ken makapatignay rikna a situasion.

Ta saan kadi a daytoy ti tarigagayan ti amin, ti kinaadda iti kinatalinaay inton dumteng ti panungpalan?

Nabaknang a kapanunotan.

No taldiapan met ti ugali ken tabas ti naretor, ni Odette, adda makita a rason no apay a saan nga agbaliw ti riknana iti nakaikamanganna ta ammona a tingitingen ti mapaspasamak nga isu iti gamuloenna iti inaldaw-aldaw.

“...Impariknana idin kaniak a saannak a kayat a manugang ngem saanko met sinubadan iti gura. Dinayawko ketdi babaen ti panagayat ken panangasikasok ken lakayko.”

Saan a sinubadan ni Odette ti negatibo a nariknana ken ni Nanang Ipang no di ket impariknana, impakitana a natakneng a naikamang. Awan kenkuana ti balikas a ngipen iti ngipen ken kaarngina.

Ammona a basaen ti situasion ken pagsasaadanna isu a kabaelanna a timbengen dagiti pasamak. Nabasana no apay a nadagsen ti rikna ni Nanang Ipang kenkuana ta gapu daytoy iti frustrations wenno arapaapna a makaturpos koma met iti kursona ni Ronnie nga anak daytoy. Gagangay a marikna ti maysa a nagannak dayta ket pabasolenna ti naikamang wenno agdas-al iti naikamang ti gura. Ngem agbaaw met laeng dayta inton maipakita ti panagayat ken panangipateg iti pamilia.

Saan a nagimula iti sakit ti nakem ken saan a nagibalbales.

“Nagpangngaduaak no sumrekak iti kuarto wenno saan. Inkeddengko a baybay-ak ni Nanang Ipang tapno makapagwayas a mangipeksa kadagiti im-impenna. Maawatak a kasapulanna ti sumagmamano a kanito a panagwaywayas tapno makapagpanunot ken mangutob iti nagbanagan dagiti nasayaat ken dagiti madi nga inar-aramidna iti padana a tao. Adu pay dagiti simmaruno a sinasaona ngem saankon a dinengngeg. Kasla inalasko ti bagik a mangsiim ken manguray kadagiti dadduma pay nga isawangna. Umanayen a naamuak nga agbabbabawin kadagiti panangin-insultona kaniak idi nabiitak pay a naikamang kadakuada.”

Ti maysa pay a nakitami a naisangsangayan iti sarita ket ti point of view. Maysa a first person participant. Partisipante wenno supporting role laeng ti akem ti narrator (ni Odette).

Ti maysa pay a first person point of view ket ti “I” wenno “siak” ti kangrunaan a bida. Ni “siak” ti kangrunaan nga agakem, ni “siak” pay ti narrator.

Iti pammaliiwtayo, ti point of view a first person participant ket manmano a mausar iti Ilocano literature. Saan nga ammo no apay. Nalabit a saan a papolar wenno makatikaw. Dagiti laeng makaidasig ti kaipapanan ken pagdumaan ti flat character ken round character dagiti nagballigi itoy a nangusar itoy point of view.

Well written a sarita. Maikari ti naipaay a pammadayaw.

Nabara a kablaaw iti autor! #

↧